Pałacyk uznawany jest za jedną z najpiękniejszych willi neogotyckich w Polsce.

Historia

Jako samodzielna wieś Piekary zostały wymienione po raz pierwszy w dokumencie z 1286 r., w którym książę Leszek Czarny zezwalał benedyktynom tynieckim na zakładanie miast i wsi na prawie niemieckim. Piekary otrzymały to prawo w 1367 r. od Kazimierza Wielkiego. Do opactwa tynieckiego wieś należała do 1785 r. Po pierwszym rozbiorze Polski granicą przebiegającą na Wiśle Piekary zostały odcięte od opactwa, które znalazło się w austriackiej Galicji. Na mocy porozumienia rządu polskiego z austriackim ziemie opactwa położone na lewym brzegu Wisły stały się własnością skarbu Rzeczypospolitej i utworzono z nich tzw. klucz piekarski, obejmujący - oprócz Piekar - także wsie: Liszki, Ściejowice, Śmierdzącą (obecnie Kryspinów), Kaszów, Nową Wieś i Przeginię. W 1790 r. część tych wsi zakupił Franciszek Żeleński, kasztelan osiecki, który obrał Piekary na swoją siedzibę. Wkrótce na miejscu dawnego folwarku benedyktyńskiego rozpoczął budowę nowego, murowanego dworu. Po jego śmierci w 1801 r. Piekary odziedziczył jego syn Kryspin. Około 1830 r. rozbudował on znacznie ojcowski dwór, niemal dwukrotnie go powiększając. Wybudował również dużą murowaną wozownię, przebudował XVIII-wieczny browar i postawił nowe budynki folwarczne. Po śmierci Kryspina w 1853 r. właścicielem Piekar został jego syn Wit Żeleński, od którego w r. 1857 wieś odkupił jego siostrzeniec Alfred Milieski. Milieski był znanym politykiem konserwatywnym, posłem na sejm galicyjski. Pochodził z rodziny żydowskiej; ochrzczonej około 1800 r. Jego rodzice, Walenty Milieski i Antonina z Żeleńskich, byli właścicielami majątku w Rychwałdzie koło Żywca. Wkrótce po zakupieniu Piekar przystąpił do budowy nowej siedziby. Pałacyk, ukończony około 1865 r. wkrótce został uznany za jedną z najpiękniejszych willi neogotyckich w Polsce. Jej projektantem był Filip Pokutyński (1829-1879), profesor budownictwa w Krakowskim Instytucie Technicznym, wykształcony w Niemczech i we Włoszech, blisko związany z berlińskim środowiskiem architektonicznym. Przy budowie pałacu Pokutyński wykorzystał mury i piwnice wcześniej istniejącej budowli - nie wpłynęło to jednak na ostateczny kształt koncepcji architektonicznej. Oprócz głównego budynku powstawały jednocześnie inne zabudowania folwarczne (niestety, aktualnie mocno zniszczone) oraz park w stylu romantycznym. Willa w Piekarach jest jedną z nielicznych posiadających szczegółowy opis stworzony przez samego architekta. W 1886 r. Pokutyński wydał album pt. Willa w Piekarach..., w którym zawarł 14 litografii z planami, elewacjami oraz szczegółami dekoracji wnętrz. We wstępie do albumu napisał: Wybór stylu i forma mniej symetryczna była niemal koniecznością do zharmonizowania budynku z ogólnym położeniem miejscowości równoważącym wzniosłe wieże tynieckiego zamku, który tylko o szerokość Wisły od nowego budynku jest oddalony. Rozłożenie obydwóch facjat wynikło także z powyższych przyczyn - obydwie równie były ważne: jedna bowiem czołem zwrócona do skał i zamku Tyńca, druga zaś frontowa od strony zajazdu odsłania szeroki widok na Wisłę, Bielany i Kraków; nie chcąc wreszcie ścieśniać i zamykać widoku w ciasne ramy okien przed obydwoma facjatami, użyłem werand tworzących balkony stosunkowo szerokie. Wydawnictwo Pokutyńskiego zawiera również pomiary neogotyckich elementów dekoracyjnych (wsporników, balustrad schodów, drzwi, stropów), a także przeznaczone do niektórych pomieszczeń detale neorenesansowe. Rezydencja w Piekarach od początku wzbudzała podziw. W 1875 r. tygodnik Kłosy zamieścił drzeworyt Michała Kluczewskiego według rysunku Ludomira Franciszka Dymitrowicza, przedstawiający malowniczy pałacyk w Piekarach, który nieznany autor nazwał „ozdobą okolicy”. W 1901 r. majątek w Piekarach, o powierzchni ok. 210 ha, przejął syn Alfreda, Witold Milieski, właściciel sąsiednich Ściejowic. W 1934 r. odsprzedał go Włodzimierzowi i Helenie Braunom, którzy przeznaczyli pałac na szpital dla nerwowo chorych. Po śmierci Włodzimierza Brauna w 1937 r. Piekary odziedziczyli jego synowie, którzy jeszcze przed drugą wojną dokonali znacznej parcelacji dóbr. Po drugiej wojnie światowej majątek Braunów został znacjonalizowany, wkrótce też dokonano jego ostatecznej parcelacji. W pałacu początkowo mieściło się Technikum Zielarskie, potem był siedzibą części administracji kopalni węgla kamiennego „Bolesław Bierut” w Jaworznie, aż w końcu przejął go Szpital dla Psychicznie i Nerwowo Chorych im. J. Babińskiego w Kobierzynie, który zarządzał obiektem do r. 1987. Po przejściu pałacu w ręce prywatne nowy właściciel rozpoczął w nim remont. Niestety prace objęły tylko częściowe odświeżenie elewacji (głównie północno-wschodniej) oraz niektórych pomieszczeń parteru, po czym zostały zarzucone. Reszta obiektów należąca do założenia pochodzi z tego samego okresu co pałac, tzn. z 2. połowy XIX w. Wyjątkiem jest nieco starszy browar datowany na 1. połowę XIX w. Na uwagę zasługuje też figura Matki Boskiej z datą 1880 znajdująca się niedaleko bramy wjazdowej.

Opis

Wszystkie obiekty znajdujące się na terenie zespołu są w stanie mniej lub bardziej posuniętej dewastacji. Najmniej zniszczone są budynek oficyny, spichlerz oraz budynki gospodarcze podpisane na zdjęciu orientacyjnym jako G1 i G2. Zabudowania browaru odcięte są obecnie od reszty zespołu drogą gminną. Pierwotnie tworzyły go trzy murowane, tynkowane, ze sklepieniami kolebkowymi i żaglastymi oraz dachami dwuspadowymi budynki usytuowane na planie podkowy (od wschodu oraz bliźniacze skrzydła od południa i północy) z obszernym podwórzem zamkniętym murem z bramą. Budynek wschodni znajduje się w stanie ruiny, budynek południowy, który obecnie jest budynkiem wolnostojącym założony został na planie wydłużonego prostokąta, o układzie dwutraktowym składa się z części piętrowej (dawniej mieszkalno-gospodarczej) oraz parterowej (gospodarczo-produkcyjnej) Obie części kryte dachówką. Nad częścią piętrową w sierpniu 2012 zapadła się konstrukcja dachu budynku. Skrzydło północne kryte blachą jest w nieco lepszym stanie. W nim również możemy wyróżnić część parterową i piętrową. Część piętrowa (od zachodu) wielokrotnie przebudowywana jest zamieszkana. Po zachodniej stronie założenia znajdują się budynki gospodarcze zabudowane w podkowę z budynkiem oficyny, pałac, budynek gospodarczy o nieznanej funkcji z zawalonym dachem (G3), spichlerz oraz dwa budynki gospodarcze należące do dawnego folwarku. Wszystkie budynki otaczające pałac są murowane i nakryte dwuspadowymi dachami krytymi dachówką. Wyjątkiem jest spichlerz w którym podobnie jak w pałacu dach przykryty jest papą. Pałac w Piekarach jest budowlą nieregularną, częściowo jednopiętrową, częściowo dwupiętrową, podpiwniczoną, fasadą zwróconą na północ. Dominantę architektoniczną stanowi ośmioboczna wieża w narożu północno-wschodnim, bogato dekorowana, z wielobocznymi służkami podtrzymującymi wykuszowe sterczyny zwieńczone krenelażami. Elewacje północna i wschodnia - potraktowane przez architekta jednakowo starannie - ożywione są pośrodku ryzalitami ujętymi smukłymi ośmiobocznymi wieżyczkami, mają na piętrze trójdzielne portfenetry wychodzące na tarasy podtrzymywane przez arkady podcieni. Podobne wieżyczki (lub wieżyczki nadwieszone) występują w narożach pałacu, przyczyniając się do nadania mu malowniczej sylwety. Otwory są prostokątne (na parterze zamknięte łukiem odcinkowym) z typowymi prostymi nadokiennikami załamanym prostopadle ku dołowi. Łuk ostry architekt zastosował tylko w okienkach wieży. Wszystkie elewacje wieńczy krenelaż. Bryłę pałacu wzbogacają ponadto tarasy w elewacji północnej i wschodniej przeznaczone do podziwiania rozległego widoku na Wisłę i opactwo tynieckie. Obecnie park otaczający pałac jest do tego stopnia rozrośnięty i zdziczały, że odgradza dawną siedzibę Milieskich od malowniczej okolicy. Pokutyński najstaranniej opracował narożną wieżę z cieniutkimi pilasterkami na narożach przytrzymującymi nadwieszone wieżyczki sterczynowe. Ośrodkiem kompozycji wnętrza są dwie klatki schodowe - jedna paradna na planie prostokąta zamkniętego półkolem, dostępna z sieni przy elewacji północnej, druga znacznie skromniejsza, prowadząca na drugie piętro do pokoi dla służby. Wokół tych dwu pomieszczeń biegnie na obu kondygnacjach ciąg pokoi - na parterze duży salon „męski”, z którego można było wyjść do ogrodu pod portykiem podtrzymującym taras I piętra, kancelaria łącząca się w narożu z ośmiobocznym pokoikiem w wieży, odznaczającym się zakratowanymi, wąskimi okienkami, pokoje gościnne i biblioteka w narożu południowo-wschodnim. I piętro miało charakter reprezentacyjny. Pomieszczenie nad przedpokojem od północy to tzw. „pokój wchodowy” ze stropem z żebrowaniem układającym się w formę ośmioramiennej gwiazdy. Na prawo od niego umieszczono gabinet zdobiony stropem z gotycką kratownicą i obiegającym dookoła dekoracyjnym fryzem, na lewo - salon „mniejszy” łączący się z ośmiobocznym pomieszczeniem w wieży. W trakcie wschodnim znajdował się salom „większy” z tarasem, z którego można było podziwiać panoramę Tyńca, a za nim, już w trakcie południowym - wielka jadalnia ze stropem wspartym na więzarach o wykroju łuku Tudora. Najciekawszym architektonicznie (oczywiście po pałacu) obiektem jest spichlerz. Jest to budynek na rzucie prostokąta, murowany, tynkowany, 3-kondygnacyjny. Przyziemie i pierwszą kondygnację dzieli gzyms kordonowy, w niej okna niskie w formie leżącego prostokąta. Dwie kondygnacje ponad gzymsem, wzbogacone dekoracją ceglaną, neoromanizującą, akcentującą podziały pionowe w formie lizen i arkadowaniem w partii poddasza. Okna małe kwadratowe, od góry w obramieniu ceglanym profilowanym. Dach siodłowy pierwotnie z dachówki obecnie kryty papą. Park od strony wschodniej pałacu, romantyczny, typu naturalistycznego, założony ok. 1870 r.; zajmuje teren zbliżony kształtem do czworoboku. Gęsto zadrzewiony, posiada staw na osi widokowej w kierunku Tyńca oraz łąkę od północy, ograniczoną jarem z krawędzią porośniętą starymi dębami. Staw od południa otacza aleja kasztanowa, z pozostałych stron grupa dębów. Liczne drzewa w parku to starodrzew, niektóre z nich maja charakter pomnikowy.

Dwór i otaczający go teren są własnością prywatną. Teren parku otaczającego dwór jest ogrodzony.

Oprac. Grzegorz Młynarczyk, OT NID w Krakowie, 01.10.2014 r.