Jest to zabytek o istotnym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego zarówno Pomorza, jak i całego kraju. Cechują go wyjątkowe wartości historyczne i artystyczne oraz autentyczność kompozycji przestrzennej i substancji zabytkowej. Rozrastające się od końca XIII do XX w. założenie tworzy jednorodną i harmonijną stylistycznie całość, a nawarstwienia stylowe w większości wyraźnie podporządkowane są pierwotnemu stylowi opactwa - gotykowi.

Szczególną wartość przedstawia bazylika katedralna pw. Najświętszej Maryi Panny, będąca jedną z najwspanialszych i najbardziej monumentalnych budowli sakralnych gotyku ceglanego w Polsce (druga pod względem wielkości, po kościele NMP w Gdańsku). Świątynię wyróżnia połączenie tradycyjnego cysterskiego układu bazylikowego z popularną na Pomorzu halą (transept), a także wysoki stopień zachowania średniowiecznej substancji materialnej oraz cennego średniowiecznego i nowożytnego wyposażenia, na które składają się dzieła najwybitniejszych pracujących na Pomorzu artystów.

Opactwo w Pelplinie jest ważnym miejscem dla kultury i historii Polski oraz dla Kościoła Katolickiego. Od włączenia do Polski w 1466 r. do 1772 r., Pelplin był jednym z najbardziej znaczących i liczebnych konwentów cysterskich w kraju, a jego opaci należeli do najwybitniejszych osobistości Kościoła w Rzeczpospolitej (Ludwik Łoś, Wojciech Leski, Tomasz Czapski). Od początków reformacji opactwo aktywnie wspierało katolicyzm na Pomorzu, a w czasie zaborów, po kasacji zakonu, stało się siedzibą diecezji, ośrodkiem edukacyjnym oraz lokalnym centrum polskiego ruchu patriotycznego. Od 1864 r. w Pelplinie działało Collegium Marianum - jedyna w zaborze pruskim szkoła średnia, w której uczono języka polskiego i historii Polski.

Lokalizacja

Zespół pocystersko-katedralny położony jest w niewielkiej dolinie w zakolu rzeki Wierzycy, w centralnej części Pelplina i rozciąga się po obu stronach głównej osi komunikacyjnej miasta, wyznaczonej m.in. przez ul. Mestwina, pl. Mariacki i pl. Tumski.

Historia

Opactwo pelplińskie ufundowane zostało przez księcia tczewskiego Sambora II, jako filia opactwa w Doberan (z morimondzkiej linii filiacyjnej). Jego powstanie prawdopodobnie wiązało się z ustanowieniem przeciwwagi dla rosnącego w siłę i dominującego na Pomorzu założenia w Oliwie, wywodzącego się z linii klarawareńskiej (Clairvaux). Opactwo pierwotnie lokowano w 1258 r. w Pogódkach, jednak w 1274 r. książę pomorski Mściwój II nadał zakonnikom nowe uposażenie, przyznając im Pelplin z przyległymi terenami. Obiekty murowane opactwa zaczęto wznosić od końca XIII w. Dobra sytuacja ekonomiczna konwentu pozwoliła na wybudowanie do końca XIV w. nie tylko klasztoru, ale również towarzyszącej zabudowy, w tym przeznaczonej dla konwersów i ludności świeckiej „kaplicy przed bramą” (ob. kościół filialny pw. Bożego Ciała). Również budowany prawdopodobnie od 2 ćw. XIV w. kościół klasztorny (ob. bazylika katedralna) powstał w zasadniczej części  do 1400 r., choć budowa została ostatecznie ukończona w 1557 r., kiedy przesklepiono  ramiona transeptu. Konsekracja świątyni odbyła się w 1472 r.

W XV w. stabilizację majątku klasztornego zachwiały najazd husytów (1433 r.), wojna trzynastoletnia (1454-66) oraz zaraza (1474 r.), która doprowadziła do wymarcia prawie całego konwentu. Opactwo przetrwało kryzys okresu reformacji dzięki pomocy króla Zygmunta I Starego, który zapobiegł jego sekularyzacji i przejęciu przez protestantów. W XVII w. nastąpiła odnowa życia klasztornego. W tym czasie niemal całkowicie wymieniono wyposażenie wnętrz na manierystyczne i barokowe, wyrażające treści kontrreformacji. Po I rozbiorze Polski, dekretem Fryderyka II króla pruskiego, dobra klasztorne uległy zeświecczeniu, a w 1823 r. Fryderyk Wilhelm III ostatecznie zniósł opactwo. Choć zespół stracił charakter zakonny, zachował funkcję sakralną, gdyż do Pelplina przeniesiono stolicę zreorganizowanej terytorialnie diecezji chełmińskiej, a kościół klasztorny  podniesiony został do godności katedry. W związku z nową funkcją założenie zostało rozbudowane m.in. o zespół kanonii i sufraganii, pałac biskupi i siedzibę kurii. Część gotyckiej zabudowy, w tym klasztor, uległa znacznej przebudowie w związku z adaptacją na potrzeby kościelnych instytucji dydaktycznych - przeniesionego z Chełmna Seminarium Duchownego oraz katedralnej szkoły śpiewaczej „Szkoła Tumska i Śpiewacza” (późniejsze Collegium Marianum).

II wojna światowa nie przyniosła większych zniszczeń. Jedynie w wyniku wstrząsów przy wysadzaniu mostów na Wiśle uszkodzeniu uległy dziewiętnastowieczne witraże.

Opis

Zespół pocystersko-katedralny w Pelplinie składa się ze średniowiecznych zabudowań pocysterskich: obecnej bazyliki katedralnej pw. Najświętszej Maryi Panny, klasztoru, zespołu nowicjatu i infirmerii, zespołu kościoła filialnego pw. Bożego Ciała i klasztornych zabudowań gospodarczych, a także późniejszych budynków związanych z funkcją stolicy diecezji i ośrodka dydaktycznego: zespołu pałacowo-parkowego biskupa, zespołu kanonii i sufraganii oraz XIX i XX-wiecznych zabudowań Wyższego Seminarium Duchownego.

Centralnym elementem założenia jest gotycka katedra, będąca orientowaną, trójnawową bazyliką z halowym transeptem oraz długim prezbiterium. Na szczególną uwagę zasługują szesnastowieczne sklepienia transeptu autorstwa muratora gdańskiego Antoniego Schultesa - sieciowe w ramieniu południowym i kryształowe w północnym. Fasada świątyni oraz rozwiązana analogicznie elewacja wschodnia ujęte są parami smukłych wieżyczek schodowych flankujących wielkie ostrołukowe okna. Wyróżniającym elementem elewacji oraz ramion transeptu są cztery bogato dekorowane szczyty typu schodkowego. Na architekturę świątyni wpływ miały tendencje stylistyczne z terenów Meklemburgii, drugi kościół cysterski w Citeaux (1193 r.) oraz lokalne tradycje budowlane. Nierozerwalną wartością obiektu jest zachowane w dużym stopniu, gotyckie oraz manierystyczne i barokowe wyposażenie, m.in.: będący arcydziełem piętnastowiecznej snycerki zespół gotyckich stalli oraz manierystyczne i barokowe ołtarze z obrazami pędzla wybitnych malarzy tego okresu. Najokazalszym z ołtarzy jest zaliczany do największych w Europie, sześciokondygnacyjny ołtarz główny z lat 1623/24 z obrazem „Koronacja Matki Boskiej” autorstwa Hermana Hana, ukazującym Marię otoczoną przez świętych oraz postaci historyczne - dobrodziejów opactwa.

Do południowej ściany katedry przylega klasztor, który mimo znacznej przebudowany w XIX w., zachował typową cysterską kompozycję przestrzenną z wirydarzem otoczonym krużgankami. W jego obrębie przetrwały pojedyncze gotyckie realizacje, m.in. będące najstarszą częścią zespołu oratorium (później kapitularz, obecnie kaplica Collegium Marianum pw. św. Krzyża), refektarz, a także uskokowe portale i fragmenty malowideł ściennych. Centralną część zespołu pocystersko-katedralnego uzupełniają m.in. średniowieczny, znacznie przebudowany w XIX w. zespół nowicjatu i infirmerii (obecnie Wyższe Seminarium Duchowne), zabudowania gospodarcze, w tym dwa średniowieczne młyny klasztorne oraz zespół XIX i XX-wiecznych zabudowań Wyższego Seminarium Duchownego, w obrębie którego znajduje się neogotycki gmach główny.

Na północ od katedry i klasztoru znajduje się zachowany w niewiele zmienionej formie gotycki  kościół filialny pw. Bożego Ciała o cennym barokowym i rokokowym wyposażeniu wnętrza, a także zasadnicza część zespołu kanonii i sufraganii, który tworzą jednorodne stylowo XIX-wieczne klasycystyczne budynki (poza najstarszym z 1719 r., który jest barokowy, w XIX w. przebudowany na neoklasycystyczny).

Na południe od zespołu pocysterskiego, po południowej stronie rzeki Wierzycy, usytuowany jest zespół pałacowo-parkowy biskupa. W otoczonym murem dziewiętnastowiecznym parku w stylu krajobrazowym znajduje się m.in. dziewiętnastowieczny, przebudowany w okresie dwudziestolecia międzywojennego neoklasycystyczny pałac biskupi oraz pochodząca z okresu międzywojennego neoklasycystyczna oprawa architektoniczna ciągu komunikacyjnego z pałacu biskupiego do klasztoru obejmująca most na rzece Wierzycy, fontannę oraz prowadzące na skarpę dwubiegowe schody.

Wpis do rejestru zabytków

- zespół poklasztorny cystersów, wpisany do rejestru zabytków decyzją z dnia 11 lipca 1984 r., nr rejestru 1059,

- zespół kanonii i sufraganii z budynkami gospodarczymi i terenami ogrodowymi oraz terenem ul. Kanonickiej, wpisany do rejestru zabytków decyzją z dnia 21 września 2004 r., nr rejestru 1748,

- kościół parafialny, rzymskokatolicki pw. Bożego Ciała, wraz z budynkiem dawnego szpitala i cmentarzem parafialnym, wpisany do rejestru zabytków decyzją z dnia 30 grudnia 1983 r., nr rejestru 1047,

- zespół urbanistyczno-krajobrazowy miasta Pelplina, wpisany do rejestru zabytków decyzją z dnia 8 kwietnia 1978 r. i 10 czerwca 2010 r., nr rejestru 911.

Podstawa prawna uznania za pomnik historii

Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 23 kwietnia 2014 roku (Dz.U. 2014, poz. 614)

Oprac. Anna Wawrzyńczuk