Reprezentuje typ kompozycji charakterystyczny dla analogicznych założeń w Siernikach, Rogalinie czy Śmiełowie, której centrum stanowi pałac z galeriami, usytuowany między dziedzińcem a parkiem. We wnętrzach pałacu zachował się oryginalny wystrój - dekoracje sztukatorskie i elementy wyposażenia wnętrz, zaprojektowany przez wybitnego architekta i dekoratora wnętrz doby stanisławowskiej, działającego na dworze królewskim - Johanna Christiana Kamsetzera. Na uwagę zasługuje Sala Kolumnowa, której okazały wystrój sztukatorski nawiązuje do najznakomitszych realizacji warszawskich z tej epoki.

Historia

Pałac w Pawłowicach został wzniesiony w latach 1780-1793 dla Maksymiliana Antoniego Mielżyńskiego herbu Nowina, według projektu niemieckiego architekta Carla Gotharda Langhansa, na miejscu istniejącego wcześniej, przebudowanego na początku lat 70-tych XVIII wieku, dworu alkierzowego. Budowniczym pałacu był początkowo architekt Ignacy Graff z Rydzyny.

Pierwszy etap budowy założenia pałacowego przypadł na lata 1780-1787. Powstały wówczas dwie oficyny, półkoliste galerie oraz pałac. Ukończone budynki otrzymały wystrój rzeźbiarski, którego autorem był pochodzący z Moraw rzeźbiarz Vaclav Böhm. W latach 1783-1785 został założony przez ogrodnika Rotemberga rozległy park z regularnym tarasem ogrodowym znajdującym się za pałacem. W drugim etapie, w latach 1790-1796, przystąpiono do wykończenia wnętrz wzniesionych budynków. Autorem projektu dekoracji wnętrz był Johann Christian Kamsetzer, sztukaterie wykonali artyści pracujący pod kierunkiem Giuseppe Amadio, m. in.: Giuseppe Borghi, Morganti, Józef Perio, Michał Lepo (?) oraz Michał Ceptowicz vel Ceptowski. Marmurowe rzeźby i oprawy kominków wykonał Giovacchino Staggi.

Pod koniec XIX wieku założenie pałacowe w Pawłowicach zaczęło ulegać pierwszym większym przekształceniom. Usunięto wówczas frontony z kartuszami herbowymi, które wieńczyły boczne ryzality frontowej elewacji pałacu. W 1908 r. umieszczono na dachu pałacu posąg Atlasa autorstwa rzeźbiarza Władysława Marcinkowskiego, który zastąpił wcześniejszą, pochodzącą z końca XVIII wieku figurę Herkulesa. Około 1910 r. Maksymilian Mielżyński podjął decyzję o rozbudowie południowej galerii, budowie domków odźwiernych przy głównej bramie wjazdowej oraz nowych budynków gospodarczych. Po jego bezpotomnej śmierci w 1916 r. majątek pawłowicki odziedziczył jego bratanek Krzysztof Mielżyński. Z jego inicjatywy w latach 20-tych przeprowadzono w pałacu kilka ważniejszych prac remontowych i modernizacyjnych - zmieniono usytuowanie klatki schodowej, którą przeniesiono z westybulu do północno-wschodniej części korpusu głównego, część piwnic zaadaptowano na kotłownię centralnego ogrzewania. Wówczas zamknięto również otwartą dotychczas galerię północną oraz wybudowano galerię łączącą oficynę północną z budynkiem stajni oraz wozowni.

Majątek pawłowicki był własnością rodu Mielżyńskich do 1939 r. W 1941 r. w pałacu mieściło się seminarium dla niemieckich nauczycielek. W latach 1941-1944 rozproszeniu i częściowemu zniszczeniu uległy kolekcje malarstwa, rzeźby, meble oraz zbiory biblioteczne. Ich większa część, ze względu na wyjątkową wartość artystyczną, została przejęta przez Niemców, a następnie wywieziona do III Rzeszy. Od 1945 roku zespół pałacowo-parkowy oraz kompleks zabudowań folwarcznych należą do Instytutu Zootechniki - Państwowego Instytutu Badawczego z siedzibą w Krakowie i noszą nazwę Zakładu Doświadczalnego Pawłowice.

Opis

Założenie pałacowo-parkowe w Pawłowicach znajduje się w środkowej części wsi, po zachodniej stronie drogi łączącej ją z Lesznem. Tworzy je poprzedzony dziedzińcem pałac połączony ćwierćkolistymi galeriami z bocznymi oficynami oraz rozległy park o regularnym układzie.

Trójkondygnacyjny pałac został wzniesiony na rzucie prostokąta. Nakrywa go wielopołaciowy dach, ścięty w partii kalenicowej, kryty dachówką i częściowo miedzianą blachą. Elewacje frontowa i ogrodowa są trzynastoosiowe, boczne pięcioosiowe. Kondygnację parteru i piętra oddziela gzyms kordonowy. Elewacja ogrodowa i elewacje boczne są boniowane w partii parteru. Dominantą kompozycyjną elewacji frontowej, północno-wschodniej, są trzy ryzality - pozorny, trójosiowy ryzalit środkowy z portykiem kolumnowym oraz dwa, również trójosiowe ryzality boczne. W centralnej partii środkowego ryzalitu znajdują się główne drzwi prowadzące do wnętrza pałacu, ujęte dwoma oknami. Okna są prostokątne, a w partii ryzalitu środkowego zamknięte półkoliście. Od okien mezzanina, kwadratowych w tynkowanych opaskach, oddziela je rząd prostokątnych płycin wypełnionych stiukowymi płaskorzeźbami z girlandami i przedstawieniami Muz, personifikacji, cnót, przywar i alegorii prac na roli. Pionowe podziały elewacji frontowej zostały zaznaczone w partii piętra ryzalitów - bocznych ujętych lizenami i środkowego o czterech jońskich kolumnach wspierających odcinek gzymsu wieńczącego i pełną attykę, na której umieszczono cztery alegoryczne posągi kobiece. Dominantą kompozycyjną elewacji ogrodowej, północno-zachodniej, jest znajdujący się w jej środkowej części trójosiowy ryzalit na rzucie odcinka koła. Prostokątne okna w partii ryzalitu są zamknięte łukami odcinkowymi na parterze i półkoliście na pierwszym piętrze. Nad nimi znajdują się prostokątne płyciny i kwadratowe okna mezzanina w opaskach. Pionowe podziały w elewacji ogrodowej wprowadzają lizeny w partii piętra oraz jońskie pilastry środkowego ryzalitu. Elewacje boczne pałacu powtarzają podziały elewacji frontowej i ogrodowej. Nad wysokimi prostokątnymi oknami pierwszego piętra znajdują się płyciny wypełnione płaskorzeźbami jak w elewacji frontowej, a nad nimi kwadratowe okna mezzanina w tynkowanych opaskach.

Wnętrza pałacu zostały zakomponowane w dwóch traktach - frontowym i ogrodowym. Na parterze, po stronie południowej, znajdują się pomieszczenia o charakterze prywatnym - tzw. Apartament Hrabiny i Apartament Hrabiego. Środkową część traktu frontowego zajmuje prostokątny westybul, a po jego stronie północnej mieści się wtórna, pochodząca z lat 20-tych XX wieku klatka schodowa prowadząca na reprezentacyjne piętro pałacu. Największym pomieszczeniem tej kondygnacji jest Sala Kolumnowa w środkowej części traktu ogrodowego. Po jej południowej stronie mieszczą się trzy reprezentacyjne salony: Salon Jedwabny, Salon Chiński oraz Salon Zielony. Po stronie północnej znajduje się biblioteka (pierwotnie jadalnia) łącząca trakt frontowy i ogrodowy. We wnętrzach zachował się oryginalny wystrój oraz pojedyncze elementy wyposażenia. We wszystkich pomieszczeniach parteru zachowała się oryginalna dekoracja sztukatorska, szczególnie bogata w Salonie Okrągłym, jej motywy i cechy stylistyczne pozwalają wiązać ją z osobą Michała Ceptowicza vel Ceptowskiego, oraz w Salonie Niebieskim. Najbardziej okazałym pomieszczeniem pałacu jest Sala Kolumnowa na pierwszym piętrze, która posiada wystrój klasycyzujący, podporządkowany podziałom architektonicznym. Jej dominującym elementem są ustawione w wielkim porządku dwadzieścia cztery korynckie kolumny o marmoryzowanych trzonach, które wspierają belkowanie. Wnętrze, podzielone gzymsem na dwie kondygnacje, zdobi bogata dekoracja sztukatorska, znajdująca się m. in. na płycinach umieszczonych nad oknami od strony ogrodu i lustrami na ścianie północno-wschodniej, w glifach okiennych, na suficie oraz portalach prowadzących do sali. W Salonie Jedwabnym zachowała się cenna dekoracja ścian w formie jedwabnych haftowanych szpalerów, wykonanych pod koniec XVIII wieku zapewne we Francji, z ornamentami roślinnymi i groteską w układzie kandelabrowym. Sufit ozdabia dekoracja sztukatorska oraz empirowy żyrandol z pozłacanego brązu. Do oryginalnego wystroju tego wnętrza należy również marmurowa oprawa kominka z płaskorzeźbioną postacią Ledy w zwieńczeniu, autorstwa Giovacchino Staggi, lustra, konsole w formie łabędzi oraz komplet mebli w stylu Ludwika XVI.

Po obu stronach pałacu znajdują się dwie ćwierćkoliste, parterowe, ośmioosiowe galerie arkadowe. Galeria po stronie północnej jest przeszklona, z wewnętrznym korytarzem, po stronie południowej - zabudowana. Pionowe podziały boniowanych elewacji frontowych zaznaczają pary jońskich pilastrów ujmujące arkady. Zwieńczeniem są pełne balustrady, na których umieszczono kamienne wazony.

Po obu stronach korpusu głównego pałacu wzniesiono na rzucie prostokąta dwie oficyny nakryte wielospadowymi dachami, połączone z nim wspomnianymi galeriami. Fasady są dwukondygnacyjne, piętnastoosiowe. Ich kompozycja powtarza w uproszczonej formie elewację frontową pałacu z pozornym ryzalitem środkowym i wyodrębnionymi z bryły budynku ryzalitami bocznymi. W ryzalitach bocznych, nad prostokątnymi oknami parteru znajdują się dekoracyjne zwieńczenia w formie stiukowych draperii imitujących lwią skórę i umieszczonych na nich pośrodku lwich głów. Fasady wieńczą profilowane gzymsy, a ryzality środkowe pełne attyki z trzema alegorycznymi posągami kobiecymi. Wnętrza oficyn są jednotraktowe. Od frontu znajduje się korytarz biegnący wzdłuż całego budynku, a za nim ciąg odrębnych pomieszczeń.

Po obu stronach bramy wjazdowej zostały wzniesione około 1910 r. dwa neoklasycystyczne domki odźwiernych. Na ich elewacjach znajdują się medaliony, które przedstawiają: monogram Maksymiliana Mielżyńskiego i herb Nowina od frontu oraz wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej i snopy zboża od strony alei prowadzącej do pałacu.

Za pałacem rozpościera się rozległy park założony w latach 80-tych XVIII wieku, o układzie regularnym, obecnie częściowo zatartym. Za pałacem znajduje się parter w kształcie podkowy. Od niego rozchodzą się dwa szpalery grabowe z nieczytelną dzisiaj perspektywą na dwa kanały. Po ich północnej stronie znajduje się duży staw z wyspą pośrodku.

Obiekt dostępny dla zwiedzających, poza dniami i godzinami pracy obowiązującymi w Zakładzie Doświadczalnym Pawłowice: od poniedziałku do piątku od 15:00 do 20:00; w soboty i niedziele od 9:00 do 20:00. Park jest ogólnodostępny. Bliższe informacje można znaleźć na stronie internetowej http://www.zdpawlowice.pl/index.php?op=str,5,0,0&j=

Oprac. Anna Dyszkant, OT NID w Poznaniu, 01.07.2014 r.