Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

układ wodny na rzece Żarnówce - Zabytek.pl

układ wodny na rzece Żarnówce


architektura przemysłowa koniec XVIII w. Mostki

Adres
Mostki

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. skarżyski, gm. Suchedniów - obszar wiejski

Widoczne w terenie, typowe dla 1.połowy XIX wieku z czasów Królestwa Kongresowego, dawne założenie przemysłowe wielkopiecowe z układem wodnym

Historia

Zgodnie z planami Stanisława Staszica rozwoju przemysłu metalurgicznego w Zagłębiu Staropolskim, w 1818 roku opracowano zamierzenia zagospodarowania przemysłowego doliny rzeki Kamiennej i okolic Kielc. Zakład wielkopiecowy w Parszowie miał produkować surówkę do dalszego przerobu w „fabrykach żelaznych na rzece Kamiennej”. Istniały tu wcześniej (wraz z prawdopodobnym spiętrzeniem wody) - kuźnice w XVII wieku i wielki piec w 2. połowie XVIII wieku. Zniszczony w czasie powodzi w 1812 roku zakład został odbudowany w 1829 roku, w zupełnie nowym kształcie wg planów Jacka Lipskiego. Wraz z nowym wielkim piecem powstał nowy układ hydroenergetyczny, ukształtowany według typowych ówczesnych założeń - zapora ziemna z upustem ulgowym (na rzece Żarnówce, dopływie Kamiennej), przepust roboczy, dalej kanał roboczy do zgrupowanych przy klatce wodnej budynków fabrycznych z odpływem kanałem dolnym (częściowo zakrytym, częściowo odkrytym) do koryta rzeki. Przy wielkim piecu z kołem wodnym funkcjonowała pomocnicza maszyna parowa i wieża gichtociągowa. W 1834 roku odlewnia w Parszowie została całkowicie przebudowana i była wtedy uważana za jedną z najlepiej wyposażonych odlewni rządowych; obok uruchomiono warsztaty mechaniczne. Realizowano tu głównie produkcje zbrojeniową, ale też produkowano okucia budowlane i części maszyn. Około 1840 roku wymieniono wielki piec, a po pożarze w 1860 roku czynna już była tylko odlewnia. Osiedle domków robotniczych, towarzyszące wówczas zawsze inwestycjom przemysłowym, powstawało sukcesywnie w 2. połowie XIX wieku, sięgając nieodległych Mostków, gdzie funkcjonował inny zakład wielkopiecowy (współpracujący z parszowskim). Opuszczony pod konie XIX roku zakład popadał stopniowo w ruinę; do II wojny światowej część budynków była jeszcze pod dachem, a w czasie wojny w miejscu wielkiego pieca stanął bunkier. W latach 60-tych stał jeszcze użytkowany przez szkołę budynek produkcyjny (usytuowany na kanale roboczym równolegle do tamy), zrujnowany budynek zbrojowni, dom administratora i część domów mieszkalnych. Zbiornika wodnego już nie ma (wkroczyła tu już nawet zabudowa), ale zachowały się elementy dawnego układu wodnego: zapora ziemna, przyczółki jazu (wykorzystane do budowy pod koniec wojny mostu starej drogi), przepust pod zaporą, fragmenty kanałów roboczych oraz murów oporowych. Na dolnym tarasie pojawiła się niezwiązana z zakładem zabudowa zagrodowa, a na zrębie starych budynków fabrycznych usiłowano lokować nowe obiekty, w tym rozpoczęto nadbudowę szkołę. Teren przeszedł  w ręce prywatne (w tym firma prywatna), a inwestycje zostały w latach 90-tych XX wieku wstrzymane na etapie stanu surowego. Aktualnie teren porośnięty jest dziką roślinnością i postępuje też ruinacja substancji murowej - zarówno tej oryginalnej XIX-wiecznej jak i tej przebudowywanej, powojennej.

Opis

Teren byłego zakładu przemysłowego położony jest przy drodze Starachowice - Skarżysko-Kamienna (która biegnie nasypem równoległym do dawnej zapory) i jej odgałęzieniu - droga do Suchedniowa (ograniczająca od wschodu nieckę dawnego zbiornika). Z byłego układu wodnego zachowały się: zarys rozległego stawu (obecnie bez wody), zapora ziemna (w dużej mierze zachowana, ale i przekształcona wskutek korekty układu drogowego), jaz ulgowy w środkowej części grobli (jednoprzęsłowy, wykonany z kamienia łamanego z przyczółkami stanowiącymi obecnie podpory, bocznego teraz, drewnianego mostu drogowego i z poszurem kamiennym na palach drewnianych), fragment przepustu roboczego (kamienny, sklepiony - na wschód od przelewu), fragmenty dolnego kanału roboczego (obecnie suchego, z wylotem części podziemnej pod budynkiem i dalej z zarośniętym, odkrytym korytem). W północno-wschodniej części założenia wyznaczony był plac zakładowy - od strony południowej dawną groblą, a od strony zachodniej korytem rzeki  i podbudowany murem oporowym kształtującym w miarę płaski teren pod zabudowania fabryczne. Występował tu w czasie funkcjonowania zakładu szereg sukcesywnie dostawianych lub przebudowywanych budynków - m.in. wielki piec, odlewnia, warsztaty i budynki pomocnicze. Do dzisiaj zachował się (i to jedynie w parterze) północny budynek fabryczny, usytuowany na dawnym kanale roboczym, jako ostatni w ciągu hydroenergetycznym. Był niegdyś parterowy z dachem dwuspadowym; obecnie wygląda inaczej, podwyższony, z dachem naczółkowym  z lukarnami - wskutek podjętej w latach 90-tych XX wieku i wkrótce zaniechanej, przebudowy i adaptacji. Kamienno ceglana substancja ścian przyziemia, jak i plan rzutu oraz podstawowe podziały wnętrza zostały zachowane. Znajdujące się w zachodniej części tarasu zakładowego zabudowania zagrodowe - drewniane i murowane, parterowe domy mieszkalne i budynki gospodarcze są obiektami nowożytnymi, niezwiązanymi z dawną fabryką. Większość terenu, poza okolicami domostw, jest nieuporządkowana, porośnięta dzika roślinnością, z dużym już drzewostanem i staje się coraz trudniej dostępna.

Teren zespołu jest dostępny, ale we własności prywatnej; domy zamieszkałe.

Oprac. Włodzimierz Pedrycz, NID OT Kielce, 19.11.2014 r.

Rodzaj: architektura przemysłowa

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_26_BL.21544