XIX w. siedzib ziemiańskich w Wielkopolsce wzniesionych dla Niemców. Budowa okazałej rezydencji wiązana jest na ogół z nazwiskami dwóch działających na przełomie XIX/XX w. w środowisku berlińskim architektów: Ludwika Catela oraz początkującego wówczas Karla Friedricha Schinkla. Pałac, a zwłaszcza układ i dekoracje wnętrz, gdzie udział Schinkla był największy, należą do najwcześniejszych dzieł tego wybitnego twórcy znanego później w całej Europie. Wg innej koncepcji gł. autorem projektu był David Gilly, któremu Schinkel miał jedynie pomagać. Architektura pałacu nawiązuje do form charakterystycznych dla środowiska berlińskiego w k. XVIII w. Rezydencję otacza krajobrazowy park, zaprojektowany wg tradycji przez wybitnego ogrodnika berlińskiego – Petera Josepha Lenné.

Historia

Najstarsza wzmianka o Owińskach pochodzi z 1249 r., jednak powstanie wsi można datować na przełom XII/XIII lub na pocz. XIII w. Była to wieś książęca. Przed 1252 r. książęta wielkopolscy Przemysł I i Bolesław Pobożny nadali Owińska cysterkom z Trzebnicy. Klasztor miał być wotum za uchronienie Wielkopolski od niszczycielskiego najazdu tatarskiego. Sprowadzenie mniszek do Owińsk ze śląskiego opactwa w Trzebnicy nastąpiło w ostatnich miesiącach 1252 r. Zachowany do dziś kościół oraz zabudowania klasztorne powstały w XVIII w.

Po trzecim rozbiorze Polski majątek klasztorny został skonfiskowany przez państwo pruskie. Dobra zakupił bankier z Berlina – Zygmunt Otto von Treskow.

Pałac w Owińskach wzniesiony został dla von Treskowów latach 1804-06. Autorami projektu byli zapewne architekci Franciszek Catel i Karl Friedrich Schinkel, choć istnieje też hipoteza o autorstwie Davida Gilly’ego. Budynek pałacu nie jest obiektem jednorodnym. W pierwszym etapie powstała jego siedmioosiowa część środkowa z ryzalitem frontowym. Po wzniesieniu ścian wzdłużnych do wysokości gzymsu nastąpiła zmiana koncepcji: budynek poszerzono, w części środkowej od strony ogrodu dodano płytki ryzalit. Otaczający rezydencję park z pocz. XIX w. zaprojektowany został prawdopodobnie przez Petera Josepha Lenné. Zabudowa gospodarcza powstała w latach 1797-1906 wokół dwóch podwórzy gospodarczych. Jedno z nich związane było z uprawą zbóż i hodowlą, drugie – z browarnictwem.

W posiadaniu rodziny von Treskow Owińska pozostawały do 1945 r. Po II wojnie światowej majątek został przejęty przez skarb państwa i przekazany Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. W pałacu mieściła się m. in. szkoła i przedszkole. Obecnie budynek nie jest użytkowany.

Opis

Zespół pałacowo-parkowy usytuowany jest na pn. wsch. od zabudowań pocysterskich, po pn. stronie szosy z Poznania do Murowanej Gośliny. Obejmuje on położony w centrum założenia pałac, frontem zwrócony na pd. zach., oraz otaczający go park. Budynek poprzedzony jest obszernym podjazdem. Od strony szosy w kierunku pałacu prowadza dwie boczne aleje zamknięte klasycystycznymi budynkami bramnymi z 1810 r. Pośrodku podjazdu znajduje się duży staw. Za pałacem rozciąga się w krajobrazowy park. Powierzchnia zespołu wynosi ok. 20 ha. Na pn. od zespołu pałacowo-parkowego, za drogą do Bolechówka, znajduje się pierwsze podwórze gospodarcze. Jego utrzymana w klasycyzujących formach zabudowa obejmuje m. in. rządcówkę, stajnię, oborę, stodołę, spichlerz oraz neogotycką kuźnię. Drugie podwórze znajduje się naprzeciw pałacu, po drugiej stronie szosy, w znacznym oddaleniu od rezydencji. Zachowały się tu kamienne zabudowania d. browaru oraz budynek mieszkalno-gospodarczy.

Późnoklasycystyczny pałac w Owińskach wzniesiony został na rzucie wydłużonego prostokąta, z centralnymi ryzalitami od strony frontu i ogrodu. Układ wnętrz dwutraktowy, z prostokątną sienią i okrągłym westybulem na osi parteru oraz obszerną salą na piętrze. Przy elewacjach bocznych wzniesiono dwie prostokątne przybudówki. Pałac jest budynkiem dwukondygnacyjnym, wzniesionym na wyniesionych ponad poziom terenu piwnicach. Nakrywa go wysoki, czterospadowy dach z oknami powiekowymi. Ryzality nakryte są osobnymi dachami dwuspadowymi, parterowe przybudówki boczne – niskimi dachami dwuspadowymi. 

Pałac został wzniesiony z cegły i otynkowany. Partię podpiwniczenia z kamienia polnego pozostawiono nieotynkowaną. Dachy kryte są dachówką, dachy przybudówek – papą. Piwnice nakryte są sklepieniami odcinkowymi, wnętrza reprezentacyjne i mieszkalne – stropami drewnianymi z podsufitką. Westybul nakryty jest sklepieniem parasolowym.

Elewacje w partii podpiwniczenia wykonane są z kamieni polnych, wyżej – tynkowane, w partii parteru boniowane, podzielone gzymsami kordonowymi i podokiennymi. Okna piwnic są okrągłe, na parterze – prostokątne, na piętrze – wysokie okna prostokątne, ujęte opaskami z tynku. W obu ryzalitach na piętrze duże porte-fenêtre ujęte jońskimi kolumnami. Elewacje frontowa i ogrodowa piętnastoosiowe, z czteroosiowymi przybudówkami bocznymi oraz centralnymi jednoosiowymi ryzalitami, zwieńczonymi trójkątnymi frontonami. Górne partie ryzalitów ujęte są boniowanymi lizenami. Ryzalit frontowy poprzedzony jest portykiem o czterech doryckich kolumnach, zwieńczonym balkonem o ozdobnej, żeliwnej balustradzie. Dawniej znajdowało się tu gł. wejście do pałacu (obecnie zamienione na okno). Od strony ogrodu przed ryzalitem znajduje się drewniana, niegdyś oszklona weranda.

Wnętrze pałacu jest dwutraktowe, z silnie podkreśloną osią środkową, wyznaczoną na parterze przez kolumnową sień i okrągły westybul, na piętrze – przez obszerną salę. Cały frontowy trakt piętra zajmowały apartamenty reprezentacyjne. Pomieszczenia na parterze przeznaczone były na cele mieszkalne. W przybudówce po stronie pn. mieściła się kuchnia i pokoje służby, po stronie pd. – mieszkanie zarządcy. Wśród wnętrz wyróżnia się reprezentacyjna sień z czterema parami doryckich kolumn, ustawionych na wysokich podestach wzdłuż ścian bocznych. Między podestami znajdują się schodki prowadzące do sąsiednich pomieszczeń. Kolumny podtrzymują belkowanie. Belkowanie oraz zwieńczenie pozostałych ścian ozdobione zostało malowanym pastelowymi barwami fryzem (girlandy, owalne medaliony z ukształtowanymi z liści akantu liliami). Na plafonie pośrodku malowana rozeta-słońce, po bokach – muszle. Za sienią znajduje się okrągły, otwarty na ogród westybul, nakryty sklepieniem parasolowym z rozetą pośrodku. Sklepienie ozdobione jest malowanymi gwiazdami oraz motywami pawi wśród wici kwiatowych na obrzeżu. Ściany westybulu podzielone są szerokimi pilastrami, ujmującymi konchowe nisze, w których niegdyś znajdowały się posągi. Po stronie wsch. znajduje się reprezentacyjna jednobiegowa klatka schodowa.

Rezydencję otacza krajobrazowy park, niegdyś ogrodzony ceglanym murem (mur rozebrany został po 1945 r.), z licznymi starymi drzewami, m. in. białodrzewami, jesionami, lipami, klonami, dębami, grabami, kasztanowcami i jaworami oraz modrzewiami i świerkami. Główną oś parku wyznacza pałac, znajdujący się przed nim staw oraz położona za rezydencją obszerna polana, otoczona różnorodną roślinnością. Stosowany powszechnie przed podjazdem trawnik zastąpiony tu został taflą wody, wzbogacająca kompozycję całości poprzez odbicie w wodzie pałacu. Od strony pd.-zach. w kierunku rezydencji prowadzą dwie aleje, niegdyś obsadzone brzozami, obecnie – lipami. Wjazd do pałacu umożliwiają dwie symetrycznie usytuowane bramy. Są to budynki murowane, otynkowane, zamknięte arkadowo, ujęte pilastrami, zwieńczone trójkątnymi frontonami. Po obu stronach każdej z bram znajdują się niższe, kwadratowe, pomieszczenia, nakryte trzyspadowymi daszkami.

Zabytek dostępny z zewnątrz.

Oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 10-11-2017 r.