nurcie reformowanym, wg projektu Moritza Landé. Obecnie jest to jedyna w Polsce zachowana wielkomiejska synagoga w niegdyś bardzo powszechnym stylu mauretańskim powstałym w oparciu o muzułmański wzór z Afryki Północnej i Hiszpanii. Wybór stylu miał podkreślać wschodnie pochodzenie Żydów. Formą znajduje odwołanie w nieistniejących synagogach w Bielsku Białej, Mysłowicach i Raciborzu. Analogie odnajdujemy również w budapeszteńskiej synagodze, przy ul. Dohany’, a także w Kassel i innych niemieckich miastach. Obiekt jawi się niczym najpiękniejsza perła w architekturze miasta. Sposób przeprowadzenia remontu i adaptacji na cele kulturalne stawia synagogę ostrowską w gronie najcenniejszych, unikatowych zabytków tej klasy, nie tylko w Polsce, ale i w Europie.

Historia

Jan Jerzy Przebendowski, właściciel miasta Ostrowa Wlkp., w pocz. XVIII w. sprowadził do miasta rzemieślników. Wśród nich była większa grupa Żydów. Założenie gminy żydowskiej w mieście miało miejsce w 1724 r. Formalnie podlegała ono pod gminę w Kaliszu. Liczba wyznawców judaizmu systematycznie rosła i w 1846 r. mieszkało ich w Ostrowie Wlkp. 1709 osób. Żydzi stanowili wówczas 30% ludności miasta. Ze względu na swoje niemieckie pochodzenie słabo asymilowali się z pozostałą ludnością. Po I wojnie światowej wielu z nich wyemigrowało ponownie do Niemiec. W 1939 r. mieszkało ich w Ostrowie zaledwie 66. W XIX w. młodzież żydowska mogła kontynuować edukację w Królewskim Gimnazjum Męskim oraz Szkole Żeńskiej. Jeżyk hebrajski był jednym z języków nauczania. Ostrowscy rabini: Israel Freimann, Elias Plessner i Leopold Neuhaus byli równoprawnymi członkami ostrowskiej elity intelektualnej. Po I wojnie światowej, wobec małej liczby ludności żydowskiej, posługę kapłana w Ostrowie pełnił rabin z Kępna.

Dzielnica żydowska ulokowana została na zachód od rynku, wokół obecnego placu 23 Stycznia. Pierwsza, drewniana synagoga powstała wraz z założeniem gminy, na tyłach obecnie zachowanej murowanej synagogi. Znajdował się w jej pobliżu cmentarz (do 1780 r.), mykwa, elementarna szkoła, rzeźnia rytualna oraz dom rabina. Murowaną synagogę rozpoczęto budować w 1857 r. Zaprojektował ją Moritz Landé w popularnym wówczas wśród synagog europejskich stylu mauretańskim. Budowę ukończono w 1860 r., a nadzór nad pracami oprócz projektanta sprawował królewski inspektor Kasel. Finansowo budowę wsparł m. in. właściciel Wysocka Józef Nasierowski. W 1872 r. w Dzień Pojednania (Jom Kipur) zgasły lampy gazowe w synagodze. Pod uciekającymi w panice kobietami i dziećmi zawaliły się schody prowadzące na balkony. Zginęło wówczas 19 osób, które pochowano w zbiorowej mogile. Balkony zostały na kilkanaście lat zamknięte. W 1903 roku dokonano gruntownego remontu synagogi, a jego koszty wyniosły 12 tysięcy marek. Wówczas to zapewne obiekt uzyskał zachowaną do dziś dekorację elewacji frontowej oraz wieżyczek. Synagoga w czasie II wojny nie została zniszczona, gdyż ze względu na panujący w niej mikroklimat, służyła jako magazyn żywności i alkoholi. Pozostała zabudowa dzielnicy żydowskiej uległa prawie całkowitemu zniszczeniu. Po wojnie, przez kilkadziesiąt lat znajdował się w synagodze magazyn meblowy. Z wnętrza wyniesiono całe ruchome wyposażenie, sprzęty rytualne oraz zdemontowano szafę ołtarzową Aron ha-kodesz. Na pocz. l. 90. XX w. zabezpieczono dach na synagodze. W l. 1990-2010 wykorzystywana była sporadycznie jako scena impresaryjna dla różnego rodzaju grup teatralnych, czy cyklu seminariów o przenikaniu się kultur. W 2006 r. zostały uregulowane sprawy własnościowe. Samorząd miasta zapłacił Gminie Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu za zrzeczenie się roszczeń do obiektu oraz zobowiązał się do wybudowania lapidariów w miejscu cmentarzy żydowskich. W tym samym roku powstało Stowarzyszenie "Przyjaciele Ostrowskiej Synagogi". Od 2010 r. rozpoczął się generalny remont synagogi. Zadanie to w 70% pokryły pozyskane przez miasto środki unijne z Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 na rozwój kultury i dziedzictwa narodowego. Projekt remontu i adaptacji został wykonany tak, aby jak najmniej ingerować w zabytkową substancję budynku, a przede wszystkim zachować bryłę budynku i czytelny układ pomieszczeń, a przede wszystkim zachować jednoprzestrzenne wnętrze z 2-kondygnacyjnymi emporami. Ze względu na stan części stolarki, okuć nastąpiła ich rekonstrukcja. Przy witrażach istniejące fragmenty poddano pieczołowitej inwentaryzacji i na tej podstawie zaprojektowano nowe. Wykorzystano przy tym również dostępne materiały ikonograficzne oraz istniejące oryginalne szkło. Podobnie postępowano przy detalu elewacji frontowej. Ze względu na bardzo zły stan tynków pod detalami, wszystkie zachowane elementy były demontowane, czyszczone, konserwowane, uzupełniano ubytki, a brakujące detale rekonstruowano z masy gipsowej na podstawie najlepiej zachowanych detali. Podobnie postępowano z każdym najdrobniejszym elementem budynku. Ze względu na stan zachowania opierzeń blacharskich, nastąpiła ich całkowita rekonstrukcja. Zarówno w przypadku empor jak i stropu dążono do odkrycia pierwotnych warstw i ustalenia jednolitego programu malarskiego i snycerskiego. Proces był niezwykle trudny, ze względu na bardzo skromny przekaz ikonograficzny. W 2012 r. synagoga została zgłoszona do konkursu GKZ „Zabytek zadbany”.

Opis

Ostrowska synagoga usytuowana jest w odległości 150 m od rynku, w południowej pierzei ul. Raszkowskiej, nieco odsunięta od ulicy. Oś podłużna pokrywa się z pewnym odchyleniem na linii wschód - zachód. Fasadą budynek skierowany jest na północ, w stronę ul. Raszkowskiej. El. tylna zwrócona na południe. Z tej strony za niewielkim placem znajdowała się łaźnia (obecnie blok mieszkalny). Na wschód od obiektu stały szkoła oraz dom rabina. Od zachodu obiekt sąsiadował z zabudową miasta.

Budynek wzniesiony z cegły, o zwartej bryle, pokryty dwuspadowym dachem z papy, z wypiętrzonymi ponad jego poziom narożnymi wieżami, z ośmiobocznymi bębnami, zwieńczonymi baniastymi hełmami. Wieże usytuowane są w narożnikach pn.-wsch. i pn.-zach. Synagogę zbudowano na planie prostokąta, ze skrajnymi ryzalitami od frontu oraz w el. południowej. Na osi fasady wysunięty poza linię ryzalitów przedsionek wejścia głównego. Elewacje wzdłużne symetryczne - 7 -osiowe. Fasada - el. północna z wieżami wyniesionymi nad skrajnymi ryzalitami. Przyziemie z portalami mieszczącymi główne wejście oraz dwa boczne w ryzalitach. Pomiędzy nimi umieszczone biforia. Portale wschodni i zachodni przeznaczony był dla kobiet i dzieci, a portal główny dla mężczyzn. Całość prawdopodobnie swoimi podziałami nawiązuje do menory (świecznika 7-ramiennego). Na środku przyziemia korpusu na 4 osi - główny portal bogato dekorowany z nadświetlem, flankowany półkolumnami o gładkich trzonach. Kapitele izraelskie z nasadnikiem zdobionym palmetą. Portal zamknięty łukiem pełnym z archiwoltą zdobioną trójkątami. Pachy łuku wypełnione sztukaterią w kształcie palmety z wolutami. Przeźrocza sąsiednich osi 2, 3, 5 i 6 stanowią biforia, ze spadziście skierowanymi na zewnątrz parapetami. Do około jednego metra nad ziemią widoczny cokół. Tynk zdobiony boniowaniem płaskim z łukowatymi żłobieniami podkreślającymi każde z okien. Przyziemie od 2 kondygnacji oddziela fryz ciągły z motywem pionowych żłobień. Fryz oplata przedsionek wejściowy oraz ryzality (wieże). Ponad nim znajduje się kroksztyn wspierający gzyms kordonowy. Okna piętra mają wysokość 2 kondygnacji galerii wewnętrznych, a niewielkie otwory okienne we fryzie znajdują się już na poddaszu. Otwory okienne zwieńczone łukiem pełnym, zdobionym dość szeroką archiwoltą. Na szczycie archiwolty ozdoba jakby akroterion, wyraźnie odstający od lica ściany. Wnętrze okiennic zdobione drewnianymi maswerkami z długimi poprzecinanymi przez ślemię lancetami. Elewacja zwieńczona szerokim kimationem z geometrycznymi zdobieniami w kształcie 8 ramiennej gwiazdy. Powyżej umieszczono wydatny pełno łukowy fryz arkadowy w którym co 5 przęsło stanowi niewielkie okno. Całość kończy gzyms koronujący. Flankujące fasadę 5 kondygnacyjne wieże na rzucie kwadratu, tworzą w fasadzie ryzality. Bogato zdobione, powtarzające formy z reszty fasady. Elewacje wschodnia i południowa posiadają skromne zdobienia, zachodnia jest do połowy zabudowana.

Wnętrze zajmuje jednoprzestrzenna sala główna, otoczona z 3 stron drewnianymi 2 kondygnacyjnymi galeriami, północne i południowe galerie zwieńczone łukami podkowiastymi o koronkowych licach, zachodnia w przyziemiu podzielona 3 otworami zamkniętymi łukiem a na drugiej kondygnacji zwieńczona prosto. Galerie pełniły role babińca. Ściana wschodnia kryjąca niegdyś bogato zdobioną arkę (szafę ołtarzową), zamknięta jest dużym murowanym łukiem pełnym z ozdobną bordiurą. Na tej ścianie zachowała się również rozeta, obramowana błękitno-złotymi promieniami i pierścieniami. Wnętrze oświetla 10 dużych okien zasłoniętych przez galerie i jeden okulus od strony arki. Na balkony wchodzono przez 3 klatki schodowe.

Zabytek dostępny z zewnątrz. Forum Synagoga czynne: poniedziałek - nieczynne; wtorek-piątek w godz. 11.00 - 19.00; w soboty i niedziele od 10.00 - 14.00.

oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 30-11-2015 r.