Ukształtowana pomiędzy połową XVI a połową XVIII w. przetrwała bez większych zmian do czasów obecnych. Jednorodna budowla posiada wszystkie cechy charakterystyczne dla gotyckich kościołów drewnianych z terenu Małopolski (plan, układ przestrzenny, detal architektoniczny). O jej wyjątkowości stanowi rozczłonkowana i zróżnicowana pod względem wysokości bryła. Zabytek otoczony jest sobotami, które obniżają optycznie proporcje korpusu, a jednocześnie przedłużają połacie dachowe. Kościołów takich jest już niewiele, a zachowana w dobrym stanie świątynia osiecka jest wśród nich unikatem.

Historia

Parafia w Osieku powstała w 1. ćwierci XIV w. Zachowany kościół drewniany zbudowany został na miejscu poprzedniego prawdopodobnie w latach 1538-1549 z inicjatywy ówczesnego właściciela wsi, Seweryna Bonara. Na przełomie XVI/XVII w. w kościele znajdował się zbór kalwiński. Pomiędzy 1610 a 1617 do świątyni dobudowano wieżę, a pomiędzy 1732 i 1748 budowlę otoczono sobotami (podcieniami). Kompleksowe prace remontowe w kościele prowadzone były w poł. XVII i XVIII w. W połowie XIX w. murowaną zakrystię z 1. połowy XVI w. zastąpiono drewnianą, a na początku XX w. obiekt oszalowano. W 1907 r. w związku z wybudowaniem w Osieku nowego murowanego kościoła parafialnego, świątynia została wyłączona z kultu. W latach 60. XX w. kościół znajdował się w katastrofalnym stanie technicznym. Gruntowna rewaloryzację zabytku przeprowadzono w latach 1970-1974 z inicjatywy ówczesnego wojewódzkiego konserwatora zabytków w Krakowie, dr Hanny Pieńkowskiej. Wyremontowano wtedy m.in. podwaliny, ściany, stropy i więźbę dachową, wymieniono gontowe pokrycie dachów, zdemontowano i odtworzono soboty, naprawiono ogrodzenie i uporządkowano otoczenie zabytku. W latach 1972-1977 odsłonięto zachowane reliktowo malowidła od renesansowych z połowy XVI w. do eklektycznych z połowy XIX w., których część usunięto. W 1. połowie lat. 80. XX w. m.in. zakonserwowano ołtarze boczne, epitafium Beaty i Mikołaja Porębskich (które wypożyczono w 1985 r. na wystawę konserwatorską w Berlinie Zachodnim) oraz płytę poświęconą pamięci Samuela Betmana z 1576 r. W końcu lat 90. XX w. do kościoła wróciła część przechowywanego w magazynie wyposażenia (m.in. ołtarz główny i odnowiona ambona). Obecnie świątynia jest obiektem muzealnym.

Opis

Orientowany kościół późnogotycki położony jest w centralnej części wsi na terenie Osieka Dolnego. Świątynię wzniesiono w konstrukcji zrębowej z drewna modrzewiowego. Nakrywają ją strome dachy gontowe. Na kalenicy dachu nad nawą umieszczona jest wieżyczka na sygnaturkę. Od zachodu do korpusu kościoła dostawiona jest wysmukła wieża o pochyłych ścianach z nadwieszoną izbicą, zwieńczona wysokim, ostrosłupowym hełmem. Ściany świątyni są oszalowane. Kościół ma jedną nawę. Do zamkniętego trójbocznie prezbiterium dobudowana jest zakrystia. Świątynia otoczona jest otwartymi sobotami. W ścianie nawy kościoła znajduje się późnogotycki portal profilowany z nadprożem o wykroju w ośli grzbiet. Na elementach storczykowej więźby dachowej zachowała się pierwotna numeracja ciesielska ryta w drewnie.Wnętrze świątyni nakryte jest stropami na których znajdują się fragmenty polichromii złożonych z motywów figuralnych, geometrycznych i roślinnych pochodzących z różnych okresów stylowych (m.in. dekoracje renesansowe z 2. połowy XVI w., manierystyczne z 2. połowy XVII w., rokokowe z 2. połowy XVIII w. i neorokokowe z 2. połowy XIX w.). Najcenniejsze zabytki w kościele to: rokokowa ambona z 2. połowy XVIII w., z korpusem w kształcie łodzi, manierystyczne, trójkondygnacyjne epitafium Mikołaja i Beaty Porębskich, z lat 30. XVII w., późnogotycka chrzcielnica z 1. połowy XVI w. z herbem Fogelwerder na misie i pokrywą w kształcie klasycystycznego tabernakulum z około 1800 r., płyta nagrobna Samuela Betmana z 1576 r., manierystyczny ołtarz boczny św. Karola Boromeusza z lat 1645-1647 oraz rokokowy ołtarz główny z 2. połowy XVIII w. z posągami św. Jana Chrzciciela i św. Kazimierza. Na cmentarzu przykościelnym zachowało się kilka starych dębów o wymiarach pomnikowych i kilka nagrobków z XVIII i XIX w.

Zabytek dostępny. Wnętrze kościoła można zwiedzać po uzgodnieniu z mieszkającym w pobliżu opiekunem zabytku. Świątynia znajduje się na Szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce. Otwarta może być także w okresie letnim w związku ze zwiedzaniem wybranych obiektów na SAD.

Oprac. Tadeusz Śledzikowski, OT NID w Krakowie, 22.10.2014 r.