na terenie Polski. Związany jest z życiem i twórczością malarza Józefa Brandta.

Historia

Zespół pałacowy w Orońsku założony został ok. 1840 r. z inicjatywy Franciszka Ksawerego Christianiego (1772-1842), inżyniera i dyrektora generalnego dróg i mostów w Królestwie Kongresowym. Najpierw wydzierżawił, a później kupił on majątek leżący na trasie nowo budowanego traktu królewskiego. Z powodu śmierci Christiani zadania nie ukończył, prawdopodobnie wzniósł jedynie kaplicę w 1841 roku. Prace kontynuowała wdowa po nim – Amelia z Hiblów Christiani i córka Amelia Pruszak. W poł. XIX w. rozpoczęły one budowę pałacu, który przypuszczalnie został zaprojektowany przez Franciszka Marii Lanciego. Matka i córka, nie mając środków na dokończenie inwestycji musiały sprzedać majątek. W 1869 r. zakupiła go Helena z Wojciechowskich primo voto Pruszakowa, która osiem lat później została żoną Józefa Brandta (1841-1915), malarza nurtu historyczno-rodzajowego, przedstawiciela szkoły monachijskiej. Artysta przejął zarząd nad majątkiem, który w sezonie letnim stawał się miejscem pracy i spotkań jego przyjaciół, m.in.: Juliusza Kossaka, braci Gierymskich, Władysława Szernera i wielu innych. Po jego śmierci, Orońsko poniosło znaczne straty materialne w czasie I wojny światowej, było kilkakrotnie zajmowane i odbijane przez walczące strony. Obciążone długami dobra w 1934 r. zlicytowano i posiadłość nabył na licytacji wnuk Brandta, Andrzej Daszewski. Wraz z rodziną mieszkał tutaj do wysiedlenia przez hitlerowców w 1942 roku. Trzy lata później majątek został upaństwowiony i na jego terenie utworzono Państwowe Gospodarstwo Rybackie. Od 1965 r., nawiązując do artystycznej tradycji miejsca, na terenie parku zaczęto urządzać plenery rzeźbiarskie i wystawy. W 1969 r. podjęto decyzję o przekształceniu założenia na potrzeby Centrum Rzeźby Polskiej, które przeprowadziło restaurację obiektów w l. 1981-85. Prawie wszystkie historyczne budynki zaadaptowano na potrzeby nowej instytucji, a w 1992 r. wzniesiono gmach Muzeum Rzeźby Współczesnej.

Opis

Zespół pałacowy położony jest w Orońsku, 15 km na południe od Radomia. Centrum Rzeźby Polskiej wraz z parkiem krajobrazowym zajmuje południowo-zachodnie tereny wsi Orońsko pomiędzy drogą nr 7, ul. Topolową i terenami gospodarstwa rybackiego. W skład założenia wchodzi pałac, kaplica, oficyna, wozownia, kuźnia, spichlerz, stajnia, stodoła wraz z parkiem, układem wodnym i rzeźbami.

Dwór murowany, parterowy z wieżami, zbudowany na planie prostokąta z ryzalitami, o niesymetrycznej bryle i elewacjach. Wejście główne znajduje się w elewacji płn. i ma formę niszy ograniczonej kolumnami z kasetonowym sklepieniem. Na kolumnach ustawiono figury dwóch kobiet, jedna ze snopem zboża, druga z wieńcem z kwiatów. Nad otworem wejściowym nadproże z herbem Christianich „Jarosław”. W elewacji wsch. znajduje się taras z wejściem ogrodowym, ujęty dekoracyjnym portalem z parą kariatyd dźwigających belkowanie i żeliwny balkon na pierwszym piętrze wieży. Od płd. w ryzalicie umieszczono zwieńczenie ze stylizowanym ornamentem i monogramem AC (Amelia Christiani). Obok znajduje się drugi, mniejszy taras ze schodami. Od strony zach. znajduje się ośmioboczny ryzalit z gankiem wejściowym i schodkami oraz czworoboczną wieżą zachodnią. Brak symetrii w rozplanowaniu pałacu podkreśla także rożny kształt okien w budynku oraz niekonsekwentnie rozmieszczona dekoracja rzeźbiarska w formie popiersi w okrągłych niszach. W wnętrzu nie zachowało się prawie nic z oryginalnego wyposażenia. Wyjątkiem są dwa ścienne kominki – marmurowy i żeliwny. Obecnie w pałacu znajduje się ekspozycja dawnych wnętrz i wystawa poświęcona życiu Józefa Brandta.

Oprócz pałacu dominantę założenia stanowi neoklasyczna kaplica z 1841 r. w typie świątyni greckiej. Zbudowana na planie prostokąta z doryckim portykiem kolumnowym wysuniętym przed ścianę i opartym na trójstopniowej podstawie. W tympanonie przedstawienie „Oka Opatrzności” z napisem we fryzie „OMNIA VIDIT” („WSZYSTKO WIDZI”). Wewnątrz zachowane zostały elementy wystroju w postaci ołtarza i kropielnicy, a także znajduje się fragment polichromii Alfreda Schouppégo, medaliony i epitafia oraz tablice pamiątkowe. Obok budynku znajduje się nagrobek Amelii i Aleksandra Pruszaków oraz Amelii Christiani w formie figury pod baldachimem.

Na osi wzdłużnej pałacu znajdowała się palmiarnia, która została z czasem przebudowana na oficynę mieszkalną. Ozdobiona jest neogotycką fasadą z trójkątnym szczytem, rozetą i ostrołukowym portalem. Obecnie mieści się tu administracja Centrum Rzeźby Polskiej oraz siedziba Towarzystwa Przyjaciół Rzeźby.

Od strony zach., odgrodzonej od zespołu reprezentacyjnego murem i latryną w formie egipskiego pylonu, usytuowano zabudowania gospodarcze, wznoszone do początków XX w., takie jak: spichlerz, wozownia, stajnia, kuźnia i stodoła.

Spichlerz powstał prawdopodobnie w latach 60. XIX wieku. Jest to wysoki, wzniesiony na planie prostokąta gmach z wejściem od strony płd., niegdyś z podjazdem, obecnie z tarasem i szerokimi schodami, kryty dwuspadowo. Obecnie mieści się w nim Dom Rzeźbiarza.

Wozownia powstała w 1905 r. z kamienia łamanego wzmocnionego płaskimi lizenami rozmieszczonymi w regularnych odstępach na elewacjach. Budynek na planie wydłużonego prostokąta, kryty dachem dwuspadowym. Na froncie dwie pary podwójnych wrót, oraz mniejszych. Mieścił się tutaj warsztat, kuchnia i pomieszczenia gospodarcze. Obecnie zajmują ją częściowo pomieszczenia administracyjnie i galeria „Wozownia”.

Stajnia to budynek na planie prostokąta, kryty dachem naczółkowym. Wewnątrz znajdowały się boksy połączone wspólnym traktem oraz psiarnia. Obecnie znajdują się w niej 6 pracowni rzeźbiarskich z aneksami mieszkalnymi.

Kuźnia położna przy wjeździe do zespołu, wzniesiona ok. 1900 roku. Bryła kwadratowa z szeroką arkadą podcieniową, wybudowana z kamienia łamanego. Wewnątrz tradycyjne palenisko. Pełni nadal funkcję zgodną z pierwotnym przeznaczeniem.

Całość położona jest w parku krajobrazowym, przechodzącym w naturalny las. Znajduje się w nim cenny starodrzew, przede wszystkim aleja lipowa, grabowa, kasztanowa i grupa wiązów. Od południa rozciągają się stawy Kaskada i Rolina zasilane w wodę przez rzekę Oronkę. W parku na stałe znajduje się ok. stu prac rzeźbiarskich. Są to m.in. historyczne rzeźby ze zwierzyńca przy zamku w Szydłowcu: „Walka Heraklesa z Anteuszem” z XVIII w., obelisk z 1. poł. XIX w., „Matka Boża z Dzieciątkiem” z 1860 r. oraz para filarów hermowych w bramie wjazdowej. Obok zabytkowych figur na terenie parku zaaranżowana jest galeria plenerowa polskiej rzeźby współczesnej.

Park jest ogólnodostępny. Do wnętrz pałacu, oranżerii, kaplicy i wozowni obowiązują bilety wstępu.

Oprac. Bartłomiej Modrzewski, NID OT w Warszawie, 09-10-2017