Wartość i znaczenie zabytku

Kościół w Orawce - najstarszy katolicki, a jednocześnie jedyny zachowany spośród drewnianych kościołów w polskiej części Górnej Orawy, odznacza się szczególną wartością dla polskiego dziedzictwa kulturowego. Parafia w Orawce odegrała kluczową rolę w podtrzymywaniu tożsamości narodowej i religijnej polskich osadników i ich potomków w czasie gdy region nie przynależał do naszego kraju. 

Kościół wyróżnia się wyjątkową klasą artystyczną i autentyzmem zarówno architektury, jak i właściwie kompletnego i nieprzekształconego bogatego wystroju i wyposażenia wnętrza. Zachowały się nie tylko polichromie, ołtarze, ambona czy organy, ale również takie elementy, jak kamienna posadzka czy drewniane polichromowane ławki i drzwi. Dużą wartość posiadają wciąż użytkowane opony wielkopostne, służące do zasłaniania ołtarzy w okresie Wielkiego Postu.

Kościół, wraz z rozbudowanym programem ideowym polichromii oraz wyposażenia, stanowi bezcenne źródło wiedzy na temat historii i kultury polskich osadników zamieszkujących region, a także ilustruje przenikanie się wpływów i tradycji na pogranicznych ziemiach. Symboliczną wymowę przypisuje się cyklowi polichromii ze scenami z życia św. Jana Chrzciciela, które nawiązują do pionierskiej działalności polskich misjonarzy na Górnej Orawie walczących o swobodę wyznania i poprawę losu prześladowanych katolików oraz roli Orawki jako wyczekiwanego miejsca katolickich chrztów. Scena z przedstawieniem pokutującej św. Marii Magdaleny ma stanowić natomiast przestrogę i wezwanie do nawrócenia i pokuty dla osób, które wyrzekły się katolickiej wiary swoich ojców. Zestawienie rzeźb w ołtarzu głównym, przedstawiających patronów Polski i Węgier, obrazuje z jednej strony przywiązanie do ojczyzny ojców, z drugiej – związki z krajem, w granicach którego zamieszkiwali orawczańscy katolicy. Sceny Dekalogu, ilustrujące postaci w tradycyjnych orawskich strojach ludowych, wystroje wnętrz czy tradycyjne narzędzia, stanowią cenny materiał do badań etnograficznych. 

Historia

Orawa jest krainą historyczną, która początkowo przynależała do Polski, a następnie - jeszcze od czasów średniowiecznych do 1918 r. - stanowiła pograniczny komitat węgierski (Węgrzy weszli w posiadanie większości terytorium Orawy najprawdopodobniej na przełomie XI i XII w., a jej północno-wschodnią część przejęli w XVI w.). W  2. połowie XVI i na początku XVII w. Górną Orawę zasiedlono polskimi osadnikami z  Żywiecczyzny, Suskiego i Podhala. Położona na Górnej Orawie wieś Orawka została lokowana na tzw. prawie wołoskim w 1585 r., pięć lat po przeniesieniu się pierwszych osadników.

Polscy osadnicy na Orawie byli katolikami, panujące zaś na tych ziemiach węgierskie rody Thurzonów a następnie Thökölych – protestantami, co prowadziło do represji wobec chcących zachować swoją wiarę chłopów. Poprawa sytuacji katolików nastąpiła około połowy XVII w. Istotna rola w tym zakresie przypadła polskim duchownym z diecezji krakowskiej, w tym szczególnie ks. Janowi Sczechowiczowi, dzięki któremu w Orawce wzniesiono pierwszy katolicki kościół na Górnej Orawie i któremu prymas Węgier powierzył zadanie odbudowy katolickich struktur kościelnych w obrębie komitatu. Działania na rzecz zachowania katolicyzmu w regionie zyskały poparcie cesarza rzymskiego, króla węgierskiego Ferdynanda III, który dążył do osłabienia pozycji protestanckiego rodu Thökölych. Cesarz objął swą opieką działalność ks. Sczechowicza i związanych z nim osób, a w 1655 r. nobilitował duchownego. Kościół katolicki był w regionie nośnikiem tożsamości narodowej. Początkowo duchowni odprawiali msze po polsku, w parafialnych bibliotekach znajdowały się książki w ojczystym języku, w szkołach uczono po łacinie i po polsku. Materialnymi świadectwami używania polszczyzny były inskrypcje znajdujące się we wnętrzach świątyń, w tym w kościele w Orawce, gdzie na belce tęczowej umieszczono tekst czterostrofowej pieśni pasyjnej (inskrypcja została przykryta szalunkiem zapewne ok. końca XVIII w., kiedy Orawka zaczęła podlegać diecezji spiskiej, usunięto polskich księży a msze zaczęto odprawiać po słowacku i węgiersku; napis odsłonięto w latach 90. XX w.).

Orawka była centralnym ośrodkiem katolicyzmu w całym regionie. Szeroka działalność parafii, której pierwszym proboszczem został ks. Sczechowicz, obejmowała prowadzenie przytułku dla osób starszych, kalekich i samotnych, szkoły oraz „mansjonarii” przeznaczonej dla misjonarzy i duchownych katolickich pracujących na Górnej Orawie.

Po I wojnie światowej spór pomiędzy Polską a Czechosłowacją o część ziem przygranicznych miał rozstrzygnąć plebiscyt, który nie doszedł jednak do skutku. W 1920 r., decyzją Rady Ambasadorów, sporne ziemie na Orawie zostały podzielone pomiędzy oba kraje. Do Polski przyłączonych zostało kilkanaście miejscowości z powiatu trzcianeckiego (w tym Orawka). Po wybuchu II wojny światowej sprzymierzona z Niemcami Słowacja zajęła polską część Orawy. Po wojnie ziemie te wróciły do Polski.

Historia

Budowę kościoła w Orawce rozpoczęto ok. 1650 r. W 1651 r. poświęcono przenośny ołtarz misyjny, dzięki czemu już w trakcie budowy w kościele można było odprawiać msze. Do czasu pierwszej wizytacji w 1656 r. wzniesiono dzwonnicę (być może wolnostojącą), natomiast nawa i prezbiterium nie zostały jeszcze ukończone. Świątynię całkowicie ukończono przed 1659 r., a jej konsekracja nastąpiła w 1715 r. W 1728 r. do wschodniej ściany prezbiterium dostawiono murowaną kaplicę pw. Matki Boskiej Bolesnej. 

Prace remontowe i konserwatorskie przy kościele miały miejsce w latach: 1816-1829 (m.in. wymiana pokrycia dachowego kościoła), 1901 (wg różnych źródeł wystawiono nową wieżę lub przesunięto i częściowo wbudowano w korpus istniejącą; barokowy hełm wieży zastąpiono wzorowanym na gotyckim), 1926-27 (nakrycie kaplicy kopułą), 1934-1935 (ponowne nakrycie kościoła i kaplicy wspólnym dachem, budowa nowej wieżyczki na sygnaturkę).

Opis 

Kościół stoi w centrum wsi Orawka. Całość terenu kościelnego wydzielona jest murem z kamienia łamanego, w obrębie którego - oprócz świątyni - znajduje się cmentarz z nagrobkami tutejszych księży (XIX-XX w.) i dwóch polskich pilotów poległych w 1939 r., a także grupa rzeźbiarska przedstawiająca świętych i ustawioną na kolumnie figurę Niepokalanej Marii Panny z Dzieciątkiem (poł. XVIII w., warsztat z Białego Potoku).

Kościół wzniesiono z drzewa modrzewiowego, na kamiennej podmurówce. Orientowana świątynia składa się z prostokątnej nawy z kruchtą od południa, węższego, zamkniętego trójbocznie prezbiterium z przyległą do niego od północy zakrystią oraz wieży od strony zachodniej. Od wschodu do prezbiterium przylega murowana, zamknięta trójbocznie kaplica. Świątynię zbudowano w konstrukcji zrębowej, wieżę – słupowej. Ściany kościoła i wieży są z zewnątrz pokryte gontem, izbica wieńcząca wieżę oszalowana jest deskami w układzie pionowym i nakryta hełmem w kształcie ostrosłupa z czterema wieżyczkami w narożach. Nad pokrytym gontem dachem, wspólnym dla kościoła i kaplicy, góruje wieżyczka na sygnaturkę.

Wnętrza nawy i prezbiterium nakryte są płaskimi drewnianymi stropami, w nawie znajdują się zaskrzynienia wsparte na słupach. Wnętrze kaplicy nakrywa sklepienie kolebkowe z lunetami. Otwór tęczy zamknięty jest łukiem odcinkowym, a naprzeciwko, przy ścianie zachodniej i częściowo północnej, znajduje się empora organowa. W piaskowcową posadzkę wkomponowane zostały płyty nagrobne księży pochowanych w świątyni, m.in. ks. Jana Sczechowicza (zm. w 1659 r.; płyta z wtórnym napisem z 1989 r.).

Wnętrze kościoła jest bogato polichromowane. Dekoracja malarska, datowana na 2. połowę XVII oraz początek XVIII w. (część być może z pocz. XIX w.), przedstawia m.in.: cykl obrazujący życie patrona kościoła, pokutującą Marię Magdalenę, wizerunki 53 świętych i błogosławionych czczonych na Węgrzech, sceny ilustrujące Dekalog, muzykujące anioły, przedstawienia piekła, czyśćca, herby cesarskie, biskupie, szlacheckie, a także liczne ornamenty i inne motywy dekoracyjne.

Na  wyposażenie kościoła składają się m.in.: bogato zdobione późnobarokowe ołtarze z końca XVII lub pocz. XVIII w. – główny z barokową rzeźbioną pietą oraz wizerunkami m.in. śś. Wojciecha i Stanisława (patroni Polski) oraz śś. Stefana i Władysława (królowie węgierscy, patroni tego kraju), oraz dwa boczne; barokowa ambona; barokowe organy z lat 70. XVII w. z zachowanym oryginalnym miechem; barokowa rzeźbiona grupa ukrzyżowania na belce tęczowej (po poł. XVII w.); gotycka rzeźba Chrystusa Frasobliwego (2. poł. XV w., warsztat śląski(?)); opony wielkopostne (jedna z 1676 r. przedstawiająca pietę na tle krzyża otoczoną aniołami z narzędziami Męki Pańskiej, oraz trzy z pocz. XIX w.); kamienna chrzcielnica (XVIII w. (?), warsztat białopotocki); polichromowane ławki i stalle; konfesjonał z 1. poł. XIX w.

Kaplica wyposażona jest m.in. w ołtarz powstały ok. 1728 r. oraz dziewiętnastowieczne stacje drogi krzyżowej i konfesjonały.

Zachował się ponadto dzwon z 1652 r., będący darem króla Ferdynanda IV (jeden z trzech dzwonów ufundowanych dla Orawki przez Habsburgów – cesarza Ferdynanda III i króla Ferdynanda IV).

Zabytek dostępny dla zwiedzających.