Cukrownia w Opalenicy, powstała w 1883 r., a już od 1910 r. należała do jednych z największych zakładów tego typu w regionie. Zabytkowe budynki fabryczne zaadaptowane do nowych technologii, zachowały czytelną formę, i wyróżniający je detal architektoniczny. Prezentują wartości historyczne, architektoniczne oraz stanowią źródło informacji na temat techniki i technologii przemysłu cukrowniczego. Są istotnym elementem krajobrazu Opalenicy.

Historia

Cukrownia w Opalenicy usytuowana jest przy drodze do Lwówka oraz przy linii kolejowej z Poznania do Berlina. Założycielami cukrowni była Spółka Akcyjna powstała w 1883 r., której głównymi udziałowcami byli właściciele ziemscy: Hardy z Wąsowa, Hildebrant ze Śliwna, Jacobi ze Trzcianki, Kazimierz Pluciński ze Strzępinia, Pflug z Bród, Tempelhoff z Dąbrówki, Wandelt z Sadzina i Tiedeman z Jeziorek. Pierwsze budynki fabryczne nazywane potocznie „stara fabryką” powstały w ciągu roku po zawiązaniu spółki. Pierwsza kampania cukrownicza, miała miejsce 13 października 1884 r. Cukrowania przeszła typową drogę rozwoju i modernizacji, podnosiła nieustannie swój poziom techniczny. Rozbudowywano budynki i modernizowano technologie produkcji przez następne lata: w 1885, w 1888-1889 powstała tzw. nowa fabryka. Kolejne etapy intensywnego rozwoju miały miejsce na początku XX w, oraz w latach 1909-1910, 1917-1918 i 1940. Rozwijająca się cukrownia wpływała na rozwój miasta i komunikacji kolejowej. Wkrótce w maju 1886 r. uruchomiono kolejkę wąskotorową służąca do przewozu buraków. Rozwijające sie przy kolejce od 1895 r. „ Towarzystwo Kolejki Opalenickiej Sp. z o.o. wprowadziło przewozy pasażerskie. W 1927 r. zakład zelektryfikowano, budując turbinownię z dwoma turbozespołami (o mocy 1500 KW każdy) oraz postawiono nowoczesną kotłownię. W 1931 r. zamknięto cześć pracującej od 1884 roku fabryki, a zdemontowane częściowo wyposażenie zamontowano w nowej fabryce, aby zwiększyć zdolność produkcyjną tej ostatniej. Wycofujące się oddziały niemieckie 25 stycznia 1945 r. wznieciły pożar w cukrowni, lecz dzięki staraniom pracowników uratowano przed zniszczeniem magazyn cukru, główny gmach fabryczny, kotlarnię, turbinownię, suszarnię wysłodków. Działająca cały czas cukrownia w Opalenicy należała do Wielkopolski Cukier S. A., od 2000 roku do spółki Nordzucker Polska S. A. była i jest nadal wielokrotnie modernizowana i przebudowywana.

Obecnie zespół zabudowań fabrycznych Cukrowni, składa się z dwóch części rozdzielonych ulicą 5 Stycznia. W części wschodniej wyróżniającymi się zabytkowymi budynkami są: budynek fabryczny i magazyn cukru a po stronie zachodniej ulicy - magazyn wysłodków.

Opis

Zabytkowe budynki fabryczne zaadaptowane do nowych technologii, zachowały czytelną formę i detal architektoniczny. Najstarszy budynek fabryczny z 1889 r. i magazyn cukru z 1917/1918 znajdują się we wschodniej, starszej części cukrowni. Naprzeciw po zachodniej stronie ulicy 5 Stycznia, usytuowany jest magazyn wysłodków, wybudowany w 1924 r. wg projektu Mariana Andrzejewskiego, znanego architekta związanego z Poznaniem, który m. innymi zaprojektował szereg obiektów przemysłowych: cukrownie i olejarnie w Szamotułach, budynki fabryczne dla HCP w Poznaniu, fabrykę opon Stomil w Dębicy.

Budynek fabryczny, ob. surownia i produktownia, uruchomiony został w 1889 r. Budynek był wielokrotnie przebudowany w 1922 r., l. 1927-2928, l. 1936-1938, 1943 r., w l. 50 XX w., l. 1961-1962, l. 1966-1969, mimo częstych zmian i unowocześnień ciągu produkcyjnego utrzymał bryłę, plan i elewację. Bryła budynku składa się z dwóch członów: wyższej tzw. produktowni i niższej - surowni. Elewacje ceglane są nieotynkowane, z lizenami zwieńczone gzymsem na ceglanych kroksztynach są obecnie mocno przekształcone.

Magazyn cukru usytuowany nieopodal budynku fabrycznego powstały w latach 1917-1918 został w 1950 roku zaadaptowany na pakownię. Budynek nadbudowano i zmodernizowano. Masywny jednokondygnacyjny budynek jest murowany z cegły, elewacje są nieotynkowane. Wzniesiony jest na rzucie prostokąta, z równo rozmieszczonymi przyporami. Charakteryzuje się ciekawym rozwiązaniem w ukształtowaniu ścian na planie łuku odcinkowego, który na elewacjach staje się dużą wysoka niszą. Górna część nisz zakończona jest schodkowo i urozmaicona pionowym elementem - wspornikiem.

Magazyn wysłodków, położony jest naprzeciw bramy głównej cukrowni, przy ulicy 5 Stycznia 9. Wzniesiony w 1924 r. Budynek jest jednokondygnacyjny, niepodpiwniczony, murowany z cegły ceramicznej na rzucie prostokąta. Bryła została nakryta dachem dwuspadowym o małym kącie nachylenia połaci. W kalenicy znajduje się świetlik. Otynkowane elewacje budynku poprzedzielane są pionowymi ceglanymi lizenami. Budynek ze skromnym detalem architektonicznym, stolarka metalowa w prostokątnych otworach okiennych i drzwiowych.

Willa dyrektora usytuowana jest przy głównym wejściu do cukrowni na działce w otoczeniu ogrodu. Została wzniesiona w 1884 r. Budynek jest murowany o bryle zróżnicowanej. Ściany murowane z cegły ceramicznej. Elewacje zostały wtórnie otynkowane. Budynek w latach 50-tych zaadaptowano na przedszkole zakładowe i dwa mieszkania. Willa została znacznie rozbudowana o pomieszczenia socjalne i garaże. Pierwotnie reprezentacyjny charakter budynku uległ zniekształceniu przez przebudowy.

Zabytek dostępny z zewnątrz.

oprac. Radomiła Banach, OT NID w Poznaniu, 30-11-2015 r.