Historia

Początek budowli warowni przypada na rok 1346. Jej wznoszenie zapewne z uwagi na wielkość założenia przebiegało etapami. W pierwszej kolejności wybudowano skrzydło północno-wschodnie będące głównym budynkiem mieszkalnym i reprezentacyjnym założenia oraz mur kurtynowy od strony południowo-wschodniej z bramą wjazdową. W kolejnym etapie, który przypadł na lata 70-te XIV w. wzniesiono mury obwodowe od strony południowo-zachodniej i północno-zachodniej wraz z umieszczoną w ich narożniku kwadratową wieżą. Przy skrzydle południowo-zachodnim znajdowała się zabudowa pełniąca funkcje gospodarcze i administracyjne. Ostatni etap budowy, który zrealizowany został w czasie ostatnich dwudziestu lat XIV polegał na nadbudowaniu obu budynków o jedną kondygnację, jak również na podwyższeniu murów kurtynowych. Również kwadratowa do tej pory wieża zyskała dodatkową, cylindryczną nadbudowę. W XV wieku zamek został wyposażony w zewnętrzne fortyfikacje z Bramą Dolną, która znajdowała się od strony północno-zachodniej i w średniowieczu stanowiła główny wjazd do zamku poprzedzony drewnianym mostem na Łynie. Zewnętrzny pierścień murów obronnych został wzmocniony cylindrycznymi basztami. Mimo połączenia w połowie XV w. murów zamkowych z murami obronnymi miasta obiekt zachował swoją strategiczna autonomię poprzez oddzielenie się od organizmu miejskiego szeroką fosą. W XVI wieku dokonano przebudowy głównego budynku zamkowego, które polegały na wprowadzeniu nowych sklepień. W tym samym stuleciu, jak również w następnym zrealizowane zostały prace remontowe. W latach 1756-1758, w miejscu południowo-wschodniego muru kurtynowego z bramą wjazdową wybudowano barokowy budynek mieszkalny, a w drugiej połowie XVIII w. usypano groblę, która stanowi dzisiaj główny trakt na dziedziniec zamkowy wiodący od strony miasta. Pożary, które nawiedziły zamek w latach 1821 i 1827 zniszczyły wieżę i zabudowę skrzydła północno-wschodniego. W latach 1909 - 1911 zamek był siedzibą i kancelarią prezydenta rejencji olsztyńskiej. Przeprowadzono wówczas nie tylko prace o charakterze adaptacyjnym, ale też restauratorskim polegające na częściowej regotyzacji obiektu. Po kolejnym remoncie w latach 1926-1928 w skrzydle południowo-zachodnim znalazło swoją siedzibę muzeum regionalne. W przeciwieństwie do miasta zamek nie ucierpiał w wyniku działań wojennych w 1945 r. i jeszcze tego samego roku stał się siedzibą Muzeum Mazurskiego, a od 1975 r. Muzeum Warmii i Mazur.

Opis

Zamek powstał na planie czworokąta o wymiarach 40 x 56,5 m. Główny budynek - skrzydło północno-wschodnie stanowiło najbardziej reprezentacyjną część założenia. W zwieńczonym ozdobnym szczytem obiekcie znajdowały się zbrojownia, spiżarnia i pomieszczenie zarządcy zamku, a w piwnicy mieścił się prawdopodobnie skarbiec kapituły. Najbogatszy wystrój posiadały pomieszczenia pierwszego piętra, gdzie znajdowała się kaplica Św. Anny i trójprzęsłowy refektarz wyposażone w sklepienia gwiaździste oraz siedziba administratora kapituły, którą w latach 1516-1521 zajmował Mikołaj Kopernik. Nad drzwiami tego pomieszczenia znajduje się unikatowa tablica astronomiczna wykonana własnoręcznie przez wielkiego astronoma przedstawiająca wykres równonocy wiosennej. Najwyższa kondygnacja pełniła funkcje obronn0-magazynowe. Przeciwległe skrzydło południowo-zachodnie, mimo pięciu kondygnacji jest znacznie mniejsze od budynku głównego i posiada dużo uboższy, a tym samym mniej reprezentacyjny program architektoniczny. W jego przyziemiu mieściła się kuchnia, spiżarnia, piekarnia, browar oraz izba stróża pilnującego bramy wjazdowej. Na piętrze znajdowały się pomieszczenia urzędowe oraz mieszkanie burgrabiego. Najwyższe kondygnacje, podobnie jak w przypadku budynku głównego pełniły funkcje magazynowo-obronne. Elementem charakterystycznym i jedynym ocalałym wśród zamków z terenów Prus są zachowane drewniane hurdycje, czyli zewnętrzne ganki obronne umieszczone tuż pod więźbą dachową, skąd broniono głównego wjazdu na zamek. W latach 1530-1531 do południowej części skrzydła przeniesiona została kaplica, którą w 1580 r. konsekrował biskup Marcin Kromer, stąd dziś nazywana jest Salą Kromerowską. Komunikacje na poszczególne kondygnacje zapewniały drewniane krużganki dostawione od strony dziedzińca, na środku którego znajdowała się studnia. Nadbudowywana sukcesywnie wieża narożna posiada dzisiaj dziewięć kondygnacji i stanowi wyraźną dominantę nie tylko w sylwecie zamku, ale również miasta.

Zamek jest siedzibą Muzeum Warmii i Mazur.

Oprac. Hanna Mackiewicz, OT NID w Olsztynie, 7.10.2014 r.