Założenie stanowi przykład jednego z najstarszych średniowiecznych zamków jurajskich, powstałych przez stopniowe przekształcenie wczesnośredniowiecznych grodów, rozbudowanych bądź założonych na surowym korzeniu przez Kazimierza Wielkiego w celu zabezpieczenia granic kraju od strony Śląska. Dzisiejsza wartość założenia olsztyńskiego dotyczy w dużej mierze walorów malowniczości i naturalnego powiązania pozostałości zamkowych z elementami przyrodniczymi, jak również wiąże się z zachowaniem znacznej części elementów całego wzgórza zamkowego w formie reliktów archeologicznych. Relikty te obejmują zarówno dawne człony warowni rozbudowywanej od XIII w., jak i pozostałości dawnego grodu oraz świadectwa osadnictwa na Górze Zamkowej od okresu paleolitu. Pozostające od ponad trzystu lat w stanie ruiny założenie, poza wartościami historycznymi, artystycznymi i naukowymi, charakteryzuje się również wartością dawności przejawiającą się oddziaływaniem emocjonalnym zabytku.

Historia

Na miejscu obecnych pozostałości zamku w XI w. przypuszczalnie istniał drewniany gród otoczony wałem ziemnym, który uległ spaleniu w połowie XIII w. Kwestią niewyjaśnioną pozostaje osoba założyciela grodu oraz jego funkcja. Inicjatorem budowy pierwszego murowanego zamku w połowie XIII w. bądź na przełomie XIII i XIV w. był prawdopodobnie któryś z krakowskich książąt lub rycerz Przemił. Układ przestrzenny zamku określanego wówczas jako warownia Przymiłowice, podporządkowany funkcji obronnej, wymusił powstanie obiektu o zwartej, ulokowanej w najwyższym punkcie wzniesienia budowli z główną dominantą - donjonem, otoczonej pierścieniem murów obronnych. Dalsza rozbudowa założenia, a więc zamku średniego i dolnego, uwarunkowana była zastaną rzeźbą terenu. W system kompleksu włączono licznie występujące na wzgórzu ostańce skalne. Całość otoczona została na przełomie XIII i XIV w. dwoma kolejnymi pierścieniami murów obronnych. W 1304 r. zamek były w posiadaniu księcia Władysława Łokietka, który wg jednej z hipotez miał w planach przekształcenie warowni w zaporę obronną przed najazdami łupieżczymi i wojennymi z Czech i Śląska. Pierwszy etap umacniania zamku, przeprowadzony z inicjatywy Kazimierza Wielkiego przed 1341 r., najprawdopodobniej polegał na rozbudowie i dostosowaniu warowni do rosnących potrzeb obronnych. W 1370 r. zamek wraz z ziemią wieluńską przeszedł w ręce Władysława Opolczyka i stał się ośrodkiem klucza dóbr książęcych, by w 1391 r. wejść na nowo w skład dóbr królewskich, a około 1406 r. przejść w dzierżawę Jana ze Szczekocin. Na pocz. XV w. przypadły działania budowlane na zamku, polegające na bliżej nieokreślonych pracach na zamku górnym, nadbudowie i dostosowaniu do użycia broni palnej i dział armatnich murów obronnych oraz podwyższeniu zachowanej, okrągłej wieży o ceglaną partię ośmioboczną. Za czasów Mikołaja Szydłowieckiego, zarządzającego warownią olsztyńską do 1532 r., zamek przeszedł gruntowną odbudowę. Na podstawie inwentarza warowni z lat 1532-1533 wiadomo, że zamek posiadał bramę zamkową, trzecią bramę, murowane palacjum, nieukończoną kaplicę zamkową, pomieszczenia gospodarcze, wieżę pośrodku zamku, stajnie zamkowe i cegielnię. Fundatorem przebudowy był Piotr Opaliński. Do chwili obecnej nie zachowały się w zasadzie żadne pozostałości z tego etapu budowlanego, poza ruinami kaplicy, wiadomo jednak, że zarys przebudowanego założenia niewiele zmienił się w stosunku do warowni gotyckiej. Dobudowano w tym okresie natomiast szereg nowych obiektów, w tym najprawdopodobniej wniesiony na gotyckich fundamentach tzw. kamieniec, usytuowany na wzniesieniu skalnym na wschód od zamku górnego. Znaczne pogorszenie stanu zachowania warowni nastąpiło natomiast za czasów władania przez marszałka koronnego Mikołaja Wolskiego. Opis zamku sporządzony przez rewizorów królewskich krótko po śmierci Wolskiego obrazuje skalę zaniedbań, które przyczyniły się do stopniowego popadania obiektu w ruinę. Prawdopodobnie zły stan zamku był jedną z istotniejszych przyczyn, przez które obiekt uległ wojskom szwedzkim w 1656 r. Warownię zniszczono i od tego czasu popadała w całkowitą ruinę. Na dalsze pogarszanie się jego stanu zachowania wpływ miało osuwanie się wietrzejących skał, na których został wzniesiony. Przed 1729 r. ruiny zamku częściowo rozebrano w celu pozyskania materiału na budowę spalonego kościoła w Olsztynie. Z kolei w XIX i XX w., wraz z grabieżą ruin zaczęto dostrzegać ich unikalność i potrzebę zachowania dla potomnych. Ruiny ucierpiały w czasie I wojny światowej, kiedy to w listopadzie 1914 r. w ich pobliżu rozegrano bitwę między wojskami austriackimi i rosyjskimi.

Opis

Ruiny zamku usytuowane są na szczycie rozległego jurajskiego wzgórza, górującego nad rozlokowaną u jego podnóża od strony północno-zachodniej wsią Olsztyn. Założenie składa się z reliktów tzw. zamku górnego, ulokowanego w północno-wschodnim, najwyższym punkcie grzbietu skalnego, pozostałości zamku średniego na wschód od niego oraz zamku dolnego znajdującego się w południowo-zachodniej części wzgórza. Z pierwotnego głównego wjazdu do warowni od strony południowej zachowały się jedynie relikty filarów wspierających dawny most, z kolei z dawnej, nieufortyfikowanej bramy gospodarczej w rejonie baszty Sołtysiej zachowały się relikty fundamentów na długości około 5 m. Obecnie dojście do ruin zamkowych prowadzi od strony północnej, to jest od strony wsi. Założenie otoczone było zachowanymi w większości w partii fundamentów trzema pierścieniami kamiennych murów obronnych, a także wczesnośredniowiecznymi wałami ziemnymi (od południa) i fragmentami fosy (od południa i północy). Pierwszy pierścień murów o nieregularnym przebiegu, usytuowany w najwyższym punkcie wzniesienia i częściowo nadbudowany na skale, zamykał przestrzeń zamku górnego. Mury te od strony zachodniej stanowiły jednocześnie dolną część murów zamkowych, natomiast w partii wschodniej łączyły się z basztą. Chodnik ulokowany u ich szczytu służył jako ciąg komunikacyjny łączący pomieszczenia mieszkalne z basztą. Do chwili obecnej mury te zachowały się w niewielkiej części, przede wszystkim w partii północno-zachodniej z wtórnymi szkarpami, a także fragmentarycznie od strony południowo-zachodniej. Pierścień drugi obejmował teren dziedzińca zamku średniego, ograniczonego od północnego zachodu masywem zamku górnego, a od południowego wschodu blokami skalnymi z tzw. kamieńcem. Pozostałości murów pierścienia drugiego choć fragmentarycznie, najlepiej zachowane są do dziś w partii północno-wschodniej oraz południowo-wschodniej. Pierścień trzeci, wkomponowany od strony wschodniej w ostańce skalne, wyznaczał rozległy obręb zamku dolnego założonego na rzucie nieregularnym oraz tzw. wschodni zamek dolny, położony na północny wschód od zamku średniego, w rejonie głównego dojazdu do warowni. Od strony północnej bieg pierścienia pokrywał się z usytuowaniem muru pierścienia drugiego. Od strony zachodniej jego prosty bieg założony był wzdłuż krawędzi grzbietu skalnego i ciągnął się do baszty Sołtysiej na południowo-zachodnim krańcu wzgórza, natomiast od strony wschodniej przebieg dostosowano do zastanych ostańców. Mur ten miał swoją kontynuację w północnej części założenia, zamykając pierwotne przedzamcze od strony północno-wschodniej, wokół głównej bramy wjazdowej z mostem prowadzącym na teren zamku średniego. Odcinek ten poprzedzała dodatkowo czytelna po dziś sucha fosa. Północną część zamku dolnego zamykał szczątkowo zachowany do dziś mur obwodowy, przylegający bezpośrednio do głębokiej fosy. W obrębie warowni znajdowały się cztery baszty, z których do dziś zachowały się jedynie dwie. Pierwsza z nich, cylindryczna, ulokowana została na kulminacji wzniesienia skalnego, w obrębie późniejszego zamku górnego. Druga, czworoboczna, zw. Sołtysią lub Starościńską, usytuowana w południowo-zachodniej części wzgórza, zachowana jest dziś jedynie w partii przyziemia. Trzecia spośród czterech wchodzących niegdyś w skład warowni baszt jest zachowana się jedynie reliktowo, natomiast przyjmuje się, że czwarta baszta znajdowała się najprawdopodobniej przy nieistniejącej bramie głównej. Zamek górny składa się z zachowanej do dziś wspomnianej baszty cylindrycznej oraz ulokowanych na północ od niej nielicznych reliktów zabudowań gotyckich, w tym kaplicy. Fundamenty baszty wzniesione zostały z kamienia wapiennego na planie kwadratu, przechodzącego w podstawie wieży w koło. W górnej partii wieża zwieńczona jest późniejszą, ośmioboczną ceglaną nadbudówką. Nie zachowały się w zasadzie żadne pozostałości średniowiecznej zabudowy tej części zamku,  poza odkrytą w trakcie badań ratowniczych cysterną na wodę u podnóża donjonu. Z późniejszego etapu (XVI/XVII w.) zachowały się pozostałości trójkondygnacyjnego skrzydła mieszkalnego, określanego jako baszta artyleryjska. Do chwili obecnej ocalał jedynie północny narożnik obiektu wraz z całościowo zachowaną ścianą północno-wschodnią oraz odcinkiem ściany północno-zachodniej z dwoma otworami strzelniczymi i okiennymi. Do północno-wschodniej podstawy skrzydła przylega położony poniżej grzbietu skalnego drugi, zachowany w formie ruiny trzy- i dwukondygnacyjny obiekt, przynależący funkcjonalnie do zamku dolnego. Do chwili obecnej zachowały się jedynie mury zewnętrzne skrzydła do wysokości korony, wnętrze pozbawione jest zarówno podziałów poziomych, jak i pionowych. Od strony południowo-wschodniej ocalały pozostałości niewielkiego budynku przylegającego do muru obronnego. Zabudowania oraz układ zamku średniego w zasadzie nie zachowały się. Jedyną pozostałością po nich jest system unikatowych, wykutych w skale korytarzy i chodników, skomunikowanych z zaadaptowanymi niegdyś na cele użytkowe czterema pieczarami skalnymi. Przypuszcza się, że przestrzeń tej części warowni zabudowana była niezachowanymi obiektami mieszkalno-gospodarczymi. Integralną częścią zamku był również tzw. kamieniec - budynek mieszkalny na planie wydłużonego prostokąta, ulokowany na kulminacji szerokiego ostańca skalnego, po wschodniej stronie rozległego dziedzińca zamkowego. Obiekt ten zachował się do dziś jedynie w partii cokołu. Nie zachowała się również zasadniczo zabudowa zamku dolnego. Na podstawie inwentarzy zamkowych wiadomo o istnieniu dwóch wież mieszkalnych w obrębie założenia. Źródła wymieniają ulokowane najprawdopodobniej również na tym terenie cegielnię, stajnie zamkowe, domy rzemieślników oraz młyn i kuźnię (jej relikty zostały odkryte w trakcie badań). W trakcie badań archeologicznych, prowadzonych w latach 60. XX w., odkryto pozostałości dolnych części trzech XIV-wiecznych pieców hutniczych, o których wiadomo, że służyły do produkcji żelaza i przeróbki łupku.

Obiekt jest udostępniany turystom za opłatą.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 08-08-2014 r.

Bibliografia

• Antoniewicz M., Zamki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej w przestrzeni społecznej XIV-XV wieku, (w:) Zamki i przestrzeń społeczna w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 2002, s. 284-285.
• Borowska-Antoniewicz J., Antoniewicz M., Opis zamku Olsztyn sporządzony przez rewizorów królewskich w 1631 r., „Ziemia Częstochowska“ 1999, nr 26, s. 187-198.
• Błaszczyk W., Zamek w Olsztynie. Krótki rys historyczny i wyniki badań archeologicznych z roku 1959, „Ziemia Częstochowska“ 1961, nr 4, s. 65-78.
• Błaszczyk W., Zamek w Olsztynie, „Ziemia Częstochowska“, 1961, nr 4, s. 65-78.
• Błaszczyk W., Badania nad genezą zamków w Olsztynie pow. Częstochowa i Ogrodzieńcu pow. Zawiercie, (w) Z pradziejów regionu częstochowskiego, Częstochowa 1962, s. 48-69.
• Błaszczyk W., Badania archeologiczne na terenie zamku w Olsztynie przeprowadzone w latach 1959 i 1960. Badania archeologiczne na Górnym Śląsku w latach 1959-1960, „Biuletyn Śląskiego Instytutu Naukowego“ 1962, nr 32, s. 65-78.
• Błaszczyk W., Badania wykopaliskowe na średniowiecznym zamku w Olsztynie powiat Częstochowa, „Fontes Archeologici Posnaniensis“ 1970, nr 21, s. 266-268.
• Bogdanowski J., Dawna linia obronna Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Problemy konserwacji i adopcji dla turystyki, „Ochrona Zabytków“, 1964, nr 4, s. 3-36.
• Guerquin B., Zamki w Polsce, Warszawa 1974, s. 236-238.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VI, woj. katowickie, z. 4: powiat częstochowski, Reduch-Samkowa, J. Samka (red.), Warszawa 1979.
• Kołodziejski S., Badania wykopaliskowe reliktów cysterny na zamku olsztyńskim koło Częstochowy w r. 1997, „Ziemia Częstochowska” 1999, nr 26, s. 179-184.
• Laberschek J., Nieznane karty z przeszłości zamku Olsztyn, „Almanach Częstochowy 1994”, Częstochowa 1995, s. 19-30.
• Nabiałek K., Średniowieczne dzieje zamku Olsztyn i początki osady Olsztynek, „Studenckie Zeszyty Naukowe UJ. Zeszyty Historyczne” 2000, nr 4, s. 127-137.