Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

kościół parafialny, ob. katedra pw. św. Jakuba Starszego - Zabytek.pl

kościół parafialny, ob. katedra pw. św. Jakuba Starszego


kościół XIV - XVI Olsztyn

Adres
Olsztyn, Stanisława Staszica 12

Lokalizacja
woj. warmińsko-mazurskie, pow. Olsztyn, gm. Olsztyn

Element zespołu staromiejskiego, przykład architektury gotyckiej, z grupy warmińskich hal bez wyodrębnionego prezbiterium.

Historia

W akcie lokacyjnym miasta z 1353 r. parafia została uposażona sześcioma łanami; dochody czerpano też m.in. z dziesięciny. Parafię zaliczano do zasobnych. Rozpoczęcie budowy kościoła datowane jest różnie: przed 1378 r. (przed rozszerzeniem granic miasta lokacyjnego), ostatnia ćw. XIV w., przełom XIV i XV w. (przed wojną z zakonem), ok. 1400-1410. W pierwszej fazie budowlanej ukończono mury korpusu i trzy dolne kondygnacje wieży; filary międzynawowe nie zostały połączone arkadami, kościół nie był przesklepiony. Dach nad korpusem datowany jest na podstawie badań dendrochronologicznych belek więźby po 1429 r. (mogła to być kolejna więźba po pożarze w 1414 r.). Późnogotyckie sklepienia kościoła założono przed 1562 r., górne kondygnacje wieży ukończono do 1596 r. W 1721 r. przebudowano kaplice przywieżowe - murarz Piotr Olchowski z Reszla przemurował w nich m.in. sklepienia na kolebkowe. Informuje o tym stosowna inskrypcja na ścianie tarczowej, druga mówi o budowie kościoła w 1315 r., co badacze zgodnie odrzucają jako konfabulację lub błąd w zapisie cyfr. W XIX w. (l. 1859-1868) mocno zniszczony kościół został poddany pracom remontowym, konserwatorskim i restauratorskim w duchu regotycyzacji. W opracowaniu wytycznych konserwatorskich brał udział Ferdinand von Quast, krajowy konserwator zabytków w Prusach, ostateczny wpływ na formę miał znany architekt berliński Friedrich August Stüler. W l. 1998-2002 prowadzono prace konserwatorskie przy elewacjach zewnętrznych i wymianie pokrycia dachowego. W wyposażeniu wnętrza kościoła św. Jakuba zachowały się dzieła sztuki gotyckiej, późnorenesansowej, barokowej, duży zespół wyposażenia neogotyckiego, a także wartościowe dzieła sztuki najnowszej z lat 60, 70 i 80 XX w. - warto zwrócić uwagę między innymi na epitafium bpa Tomasza Wilczyńskiego, zespół witraży w korpusie kościoła autorstwa Hanny Szczypińskiej czy zespół kutych lamp oświetlających wnętrze. Najnowszym elementem są drzwi brązowe autorstwa Gustawa Zemły (2000 r.). Kościół od 1610 r. jest siedzibą powstałego wtedy archiprezbiteriatu olsztyńskiego. Od 1973 r. pełni funkcję współkatedry ówczesnej diecezji, od 1992 r. archidiecezji warmińskiej.

Opis

Kościół św. Jakuba Apostoła znajduje się przy wschodnim skraju zespołu staromiejskiego, przy linii murów obronnych, na zniwelowanym terenie opadającym skarpami ku południu (skąd prowadzą schody do wejścia głównego kościoła) i wschodowi. Nie jest budowlą orientowaną - prezbiterium skierowane jest na północ, z nieznacznym odchyleniem w kierunku wschodnim. Trzynawowy, sześcioprzęsłowy, założony na zwartym planie prostokąta, w obrysie którego mieści się z jednego krańca wejściowa część podwieżowa z bocznymi kaplicami (wieża na planie kwadratu), z drugiego - część prezbiterialna z zakrystią od strony wschodniej, zajmująca ostatnie przęsło. Od strony zachodniej prostokątna, neogotycka dobudówka wejściowa. Potężna, zwarta bryła kościoła z wysoką wieżą stanowi dominantę urbanistyczną, szczególnie eksponowaną w widoku na miasto od południa i wschodu. Elewacje korpusu z cegły licowej, regularnie dzielone wąskimi, ostrołukowymi oknami (partie łuku przemurowane w czasie regotycyzacji) i płaskimi przyporami z pojedynczym uskokiem. Pod gzymsem podokapowym tynkowany pas obiegający korpus kościoła, z współczesną inskrypcją na elewacji zachodniej. Nad prezbiterium rozbudowany szczyt schodkowy, dzielony perspektywicznie ustawionymi filarami przechodzącymi w sterczyny, pola między nimi zamknięte wykrojem łuku ostrego, w polach na osi tynkowana blenda i okulus. Zbliżone w formach półszczyty przylegają do wieży nad elewacją południową korpusu oraz nad kaplicami w fasadzie (tutaj pola między sterczynami odcięte linią prostą, bez okulusów). W elewacji południowej wieży - w elewacji wejściowej - w przyziemiu na osi ostrołukowy otwór wejściowy, z uskokowym portalem - obramieniem z ceglanych archiwolt z profilowanych kształtek. Górne elewacje wieży artykułowane regularnymi rzędami tynkowanych blend zamkniętych podwójnym łukiem ostrym (na kształt biforiów). Do wysokości trzeciej kondygnacji w dekoracji fasady użyte glazurowane kształtki we fryzach i maswerkach. Wysoki ostrosłupowy dach ze smukłą sygnaturką neogotycką. We wnętrzu korpus kościoła podzielony na nawy przez ostrołukowe arkady na ośmiobocznych filarach. Ściany boczne korpusu artykułowane głębokimi niszami takichż arkad powstałych przez wprowadzenie przypór do wnętrza. Nad nawą główną założone są sklepienia sieciowe, nad bocznymi - kryształowe. Nad kaplicami przywieżowymi sklepienia kolebkowe z lunetami. Część prezbiterialna - ostatnie przęsło nawy środkowej - wyróżniona przez podniesiony poziom podsadzki; zakrystia wydzielona niewysokimi ścianami z emporą organową u góry. Niewielkie organy neogotyckie związane są z kompozytorem Feliksem Nowowiejskim, który w latach 1898-1900 był w kościele organistą. W kościele zachowane są elementy wyposażenia z różnych epok - między innymi późnogotycki tryptyk z figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem w asyście świętej Katarzyny i świętego Kanuta królewicza (w zamknięciu lewej nawy bocznej), dekoracja malarska sakramentarium z wyobrażeniem Męża Boleści, późnorenesansowy tryptyk Ukrzyżowania z 1575 r. w prawej nawie (translokowany z nieistniejącego dziś olsztyńskiego kościoła św. Krzyża), świecznik maryjny łączący formy późnogotyckie z ornamentyką późnorenesansową, świecznik z końca XVI wieku w kształcie głowy jelenia, z prawdziwym porożem (oba świeczniki w kaplicach przywieżowych), barokowy obraz Matki Boskiej Różańcowej, zespół wizerunków malarskich kolegium apostolskiego na ścianach korpusu, krucyfiks na belce tęczowej Izaaka Rygi z Królewca, chrzcielnica, szereg elementów neogotyckich, w tym ołtarz główny z wątkami typologicznymi z norymberskiego warsztatu rzeźbiarskiego Jakoba Rottermunda oraz witraż z przedstawieniem Koronacji NMP w oknie na osi zamknięcia prezbiterium, projektu braci Goss (Franz Goss?) ze Stadtamhof k. Ratyzbony; wykonany przez warsztat witrażowniczy Wilhelm Mayr i Synowie (W. Mayr u. Söhne) z Rohrerhof (zamówione po zniszczeniu poprzedniego wyposażenia prezbiterium w pożarze w 1896 r.).

Kościół otwarty dla zwiedzających.

Oprac. Joanna Piotrowska, OT NID w Olsztynie 29.08.2014

 

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Krzysztof Urbański.

Rodzaj: kościół

Styl architektoniczny: gotycki

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_28_BK.144643, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_28_BK.263233