Ważny akcent architektoniczny i urbanistyczny, budowla projektu Augusta Feddersena, postaci ważnej w kształtowaniu architektury Olsztyna w l. 20-30 XX wieku.

Historia

Franciszkanie przybyli do Olsztyna w 1919 r. ze śląskiej prowincji św. Jadwigi Zakonu Braci Mniejszych (Ordo Fratrum Minorum - OFM). Od początku siedzibę związano z dzielnicą Zatorze. Pierwsze pomieszczenia klasztorne i kaplicę urządzono w kamienicy przy ówczesnej Königstrasse, dziś alei Wojska Polskiego. W 1926 r. August Feddersen, architekt działający w Olsztynie, wygrał konkurs na budowę nowego kościoła z klasztorem. Feddersen był autorem projektu m.in. teatru miejskiego (budowa w latach 1924-1925); w latach 20 i 30 wzniósł w Olsztynie szereg budowli publicznych i domów mieszkalnych, w sposób istotny przyczyniając się do ukształtowania wyglądu miasta. Jedną z nich jest zespół kościoła i klasztoru franciszkańskiego. Data rozpoczęcia budowy związana była z jubileuszem 700-lecia śmierci św. Franciszka (żył w latach 1182-1226). Kamień węgielny został poświęcony w sierpniu 1926 r. przez biskupa warmińskiego Augustyna Bludaua (wmurowany jest na wschodniej ścianie zewnętrznej prezbiterium). Roboty budowlane wykonywała firma Karczewskiego z Olsztyna. Ukończony kościół Chrystusa Króla i Świętego Franciszka z Asyżu został konsekrowany 2 października 1927 r. (w wigilię wspomnienia dnia śmierci założyciela zakonu). Do 1932 r. ukończono budowę skrzydła klasztornego. Wyposażenie kościoła powstawało stopniowo, część zamówiono jeszcze przed budową kościoła, kolejne elementy aż do lat 30 (organy firmy Bruna Geobela z Królewca, 1937 r.). W 1946 r. kościół został przekazany franciszkanom z prowincji polskiej Niepokalanego Poczęcia NMP z Krakowa (znanym jako bernardyni). W latach 60-90 w kościele odbywała się także liturgia miejscowej wspólnoty greckokatolickiej. Od 1991 r. parafia należy do prowincji św. Franciszka z Asyżu w Poznaniu. W klasztorze w 1942 r. urządzono lazaret. W 1945 r. większość zakonników opuściła klasztor, uciekając przed Armią Czerwoną. W latach 1954-1967 w budynku funkcjonował specjalistyczny szpital dziecięcy. Klasztor zwrócono zakonowi w 1993 r. W latach 2004-2006 miały miejsce kompleksowe prace konserwatorsko-renowacyjne zarówno elewacji zewnętrznych, jak i wnętrza kościoła.

Opis

Kościół znajduje się w północnej części Olsztyna, w dzielnicy Zatorze, w pobliżu linii kolejowej. Prezbiterium skierowane na północny wschód (analogicznie do najstarszego olsztyńskiego kościoła - gotyckiej fary św. Jakuba). Od strony północno-zachodniej dostawione prostopadle skrzydło klasztorne. Kościół murowany, tynkowany. Na rzucie prostokąta, trzynawowy (nawy korpusu i prezbiterium równej wysokości), pięcioprzęsłowy, z przedsionkiem. Wejście do przedsionka z boku, od strony zachodniej; w części wschodniej wydzielona obecnie Kaplica Adoracji. W pierwszym przęśle w przyziemiu wydzielona kruchta, nad nią - chór muzyczny. Do naw bocznych na długości trzech przęseł przylega rząd skomunikowanych ze sobą płytkich kaplic bocznych, wpisany w rzut wąskiego prostokąta. Ostatnie, wydłużone przęsło zajmuje podniesiona nieznacznie część prezbiterialna, od nawy głównej wydzielona wygiętymi faliście stopniami, od naw bocznych - ściankami lektoryjnymi. Na osi nawy głównej zamyka prezbiterium wyodrębniona, prostokątna część stricte ołtarzowa. Budowla zwarta, monumentalna, o prostopadłościennej bryle, symetrycznym rozkładzie mas, rytmicznej i wyrazistej artykulacji elewacji z zaakcentowanym belkowaniem, obiegającym całą bryłę. Całość nakryta dachem dwuspadowym (dachówka ceramiczna); wyodrębniona część ołtarzowa z odrębnym dachem o niższej kalenicy. Do korpusu przylegają niższe, zwarte bryły ciągów kaplic. W fasadzie wsparta na cokole kolumnada w wielkim porządku, dźwigająca belkowanie i rozbudowany szczyt. Dwie środkowe pary z sześciu kolumn o gładkich trzonach i głowicach kompozytowych są nieco zsunięte ku sobie, w powstałych w ten sposób trzech szerszych polach umieszczono na osi w pierwszej kondygnacji prostokątne okna, w drugiej - zamknięte półkoliście wnęki. W belkowaniu uproszczony, gładki architraw i fryz oraz gzyms z wyakcentowanym fryzem kostkowym. W szczycie o łukowato wyciętych spływach bocznych niskie pilastry rozmieszczone na osi środkowych par kolumn dźwigają trójkątny, ogzymsowany naczółek. Na osi między pilastrami znajduje się inskrypcja DEUS MEUS ET OMNIA 1226-1926, w tympanonie kartusz z godłem franciszkańskim - krzyżem umieszczonym między skrzyżowanymi ramionami Chrystusa (z widocznym śladem po gwoździu) oraz św. Franciszka (w habicie, z widocznym stygmatem). Całość wieńczy krzyż. Pozostałe elewacje artykułowane zdwojonymi pilastrami dźwigającymi obiegający budynek fryz i wydatny gzyms; w elewacji brył kaplic pilastry z impostami, belkowanie bez fryzu kostkowego. Na osi przęseł w ścianach naw bocznych u góry duże, półkoliste okna; w przęśle prezbiterialnym poniżej szerokie okno prostokątne (. Elewację tylną wieńczy szczyt analogiczny do frontowego (bez symboli zakonnych) i mniejszy - nad aneksem ołtarzowym. Wnętrze podzielone na nawy filarami o rzucie wydłużonego prostokąta. W ostatniej parze filarów przeprute bramki do części prezbiterialnej, nad otworami nisze. Filary opięte pilastrami doryckimi z belkowaniem z fryzem kostkowym, ściany artykułowane w analogicznym porządku, wejścia do kaplic bocznych otwarte arkadami zamkniętymi łukiem pełnym. Nad drzwiami do skrzydła klasztornego okno o wklęsło-wypukłym kształcie. Część ołtarzowa wydzielona zwielokrotnionymi pilastrami narożnymi z bogatą marmoryzacją. Ściany i sklepienia naw jasne, pomalowane na biało, ściany kaplic - w kolorze ciemnej czerwieni. Sklepienia kolebkowe z lunetami, dzielone podwójnymi gurtami. W przedsionku i kruchcie płaski strop, w przedsionku z prostokątnymi kasetonami. Kościół posiada ciekawe wyposażenie, przykład XX-wiecznej sztuki sakralnej wykorzystującej doświadczenia akademizmu, fascynacje sztuką gotycką i znajomość nowych trendów art déco. Ze względu na śląską filiację klasztoru wybrano artystów związanych z tym regionem i znanych ze specjalizacji w twórczości sakralnej. Zespół ołtarzy został wykonany przez artystów z Wrocławia - ołtarze boczne św. Antoniego z Padwy i św. Franciszka przez Bruno Tschoetschela, znanego rzeźbiarza z Wrocławia, ołtarze Matki Boskiej Nieustającej Pomocy oraz Chrystusa Króla przez wrocławską firmę J. Hoeptner Comp. Monumentalny obraz Ukrzyżowanie (1930 r.) wypełniający ścianę zamykającą prezbiterium pędzla pochodzącego z Barda Georga Poppe, absolwenta akademii w Karlsruhe. Skrzydło klasztorne na rzucie prostokąta, budynek trzykondygnacyjny, kryty dachem dwuspadowym, fasada płaska, bez artykulacji; w elewacji tylnej dwa ryzality, środkowy zwieńczony dekoracyjnym szczytem.

W ciągu dnia otwarta kruchta, co umożliwia obejrzenie wnętrza kościoła; klasztor pełni funkcję domu zakonnego.

Oprac. Joanna Piotrowska, OT NID w Olsztynie, 13.08.2014 r.