średniowieczny układ centrum miasta - Zabytek.pl
Adres
Olkusz
Lokalizacja
woj. małopolskie, pow. olkuski, gm. Olkusz - miasto
Historia
Olkusz, górnicze miasto związane z eksploatacją kruszców (ołowiu i srebra) było lokowane na prawie niemieckim w II poł. XIII w. być może jeszcze przez Bolesława Wstydliwego lub Wacława II. Miasto po lokacji przejęło nazwę i funkcję wczesnośredniowiecznej osady zwanej od tego czasu Starym Olkuszem, położonej na zach. od obecnego miasta. Akt lokacyjny nie zachował się, istnieje dokument z 1299 r. będący dowodem pośrednim na uzyskanie przez Olkusz praw miejskich przed tą datą.
Na podstawie analizy miasta lokacyjnego wyróżnić można 3 zasadnicze fazy jego rozwoju. Faza gotycka z przełomu XIII i XIV w., kiedy nastąpiło wytyczenie miasta, tj. rynku, ulic, bloków i działek zabudowy oraz murów obronnych. Faza ta obejmuje powstanie (bądź rozbudowę) zabudowy gotyckiej: kościoła parafialnego, klasztoru Augustianów, ratusza i kamienic mieszczańskich. Z fazy średniowiecznej datuje się koncentryczne rozplanowanie dróg w otoczeniu miasta. Drogi te stanowiły częściową adaptację przedlokacyjnych dróg tranzytowych, których kierunki (wschód-zachód, północ-południe) stały się zasadniczymi osiami kompozycyjnymi układu, krzyżującymi się w Rynku. Promienisto rozchodzące się drogi, wybiegające od narożników miasta z basztami służyły jako dojazd do szybów kopalni i hut oraz komunikowały Olkusz ze wsiami miejskimi. Przy drogach tych wykształciły się przedmieścia, na terenach których usytuowany był szpital oraz kilka obiektów sakralnych. Na terenie przedmieść, od północy i południa przebiegały również sztolnie odwadniające kopalnie.
W czasach nowożytnych układ urbanistyczny ukształtowany w średniowieczu utrzymywał się bez zmian. II poł. XVII w i wiek XVIII przynoszą miastu upadek, niszczeją liczne elementy miasta średniowiecznego (ratusz, klasztor Augustianów, większość domów w partiach naziemnych oraz mury miejskie z wyjątkiem kilku fragmentów). W 2 ćw. XIX w. próby ożywienia górnictwa i hutnictwa olkuskiego wiążą się z wznoszeniem budynków klasycystycznych przy rynku. Kolejne fazy rozwoju przestrzennego miasta następują w 4 ćw. XIX w. i po II wojnie światowej i niewielkim tylko stopniu dotyczą miasta lokacyjnego. Teren olkuskiej starówki poddany był zabiegom rewitalizacyjnym w II poł. XX w. i na początku XXI w.
-
Olkusz, średniowieczne założenie urbanistyczne, rynek, pierzeja wschodnia, widok od zachodu, stan na 2015 r., fot. Tomasz Woźniak. -
Olkusz, średniowieczne założenie urbanistyczne, rynek, pierzeja zachodnia, widok od wschodu, stan na 2015 r., fot. Tomasz Woźniak.
-
Olkusz, średniowieczne założenie urbanistyczne, rynek, pierzeja północna, widok od południowego-wschodu, stan na 2015 r., fot. Tomasz Woźniak.
-
Olkusz, średniowieczne założenie urbanistyczne, rynek, pierzeja północna, widok od zachodu, stan na 2015 r., fot. Tomasz Woźniak.
-
Olkusz, średniowieczne założenie urbanistyczne, rynek, pierzeja południowa, widok od zachodu, stan na 2015 r., fot. Tomasz Woźniak.
-
Olkusz, średniowieczne założenie urbanistyczne, rynek, pierzeja południowa, widok od północnego-zachodu, stan na 2015 r., fot. Tomasz Woźniak.
-
Olkusz, średniowieczne założenie urbanistyczne, relikty bramy sławkowskiej, widok od zachodu, stan na 2015 r., fot. Tomasz Woźniak.
-
Olkusz, średniowieczne założenie urbanistyczne, relikty bramy krakowskiej, widok od wschodu, stan na 2015 r., fot. Tomasz Woźniak.
-
Olkusz, średniowieczne założenie urbanistyczne, ul. Szpitalna, widok od wschodu, stan na 2015 r., fot. Tomasz Woźniak.
-
Olkusz, średniowieczne założenie urbanistyczne, ul. A. Mickiewicza, dawne przedmieście sławkowskie, widok od północy., stan na 2015 r., fot. Tomasz Woźniak.
-
Olkusz, średniowieczne założenie urbanistyczne, ul. Górnicza, widok od północnego-wschodu na fragment ul. Bożniczej, stan na 2015 r., fot. Tomasz Woźniak.
Opis
Miasto Olkusz usytuowane jest na pd.-zach. krawędzi Jury Krakowsko-Częstochowskiej, w szerokiej dolinie rzeki Baby, łączącej się w kierunku zach. z Wyżyną Śląską. Miasto rozbudowało się na szerokiej terasie prawego brzegu doliny. Olkusz został wytyczony zgodnie z zasadami średniowiecznej urbanistyki na osnowie geometrycznej z wykorzystaniem 2 siatek sznurowych (o dł. 45 i 50 m.) i zastosowaniem powszechnej wówczas zasady kompozycji opartą na kwadracie wpisanym lub opisanym na innym kwadracie lub prostokącie. Z regularnego rozplanowania miasta wyłamuje się jedynie narożnik pn.-wsch. zajmujący rejon zburzonego klasztoru Augustianów, co może być wynikiem wtórnego poszerzenia terenu i erekcją klasztoru w 1386 r. Stare miasto wytyczają obecnie ulice biegnące wokół zewnętrznego obwodu linii dawnych murów miejskich: od wschodu ul. Kościuszki, od zachodu ul. Mickiewicza, od północy ul. Górnicza, od południa ul. Szpitalna. Centralną część układu miejskiego zajmuje prostokątny rynek o bokach 135 X 90 m, teren zajęty przez cały organizm staromiejski w obrębie murów, ukształtowany jest również w formie prostokąta o analogicznych proporcjach (o bokach 200 X 300 m). Przez rynek przebiegają dwa krzyżujące się ze sobą szlaki komunikacyjne (wschód-zachód z Krakowa na Śląsk i północ-południe łącząca Olkusz z dawnymi wsiami miejskimi. Zabudowa na terenie starego miasta zgrupowana jest w zwarte ciągi wzdłuż pierzei rynkowych oraz wzdłuż ulic wybiegających z rynku. Zabudowa przyrynkowa jest w całości murowana, piętrowa, znajduje się na wąskich działkach z niesymetrycznie usytuowanymi sieniami z zabudową oficynową w głębi działek. Od mieszczańskich kamienic przyrynkowych odróżniają się klasycystyczne budynki publiczne sytuowane w pierzejach rynku (zachodniej i południowej) zajmujące szerokość kilku działek lokacyjnych. Dominantą zabudowy miejskiej są gotycki kościół parafialny i neogotycka dzwonnica.
Obiekt dostępny.
Oprac. Tomasz Woźniak, OT NID w Krakowie, 12.06.2015 r.
Rodzaj: układ przestrzenny
Forma ochrony: Rejestr zabytków
Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_12_UU.20184
Zobacz także w najbliższej okolicy
10 obiektów
-
Dodaj do ulubionych Przejdź do podstrony obiektu relikty ratusza (piwnice)
Opracowane przez NIDOlkuszrelikty ratusza (piwnice)
10Pokaż wszystkie