Jego fundatorzy, Niemojewscy, związani byli blisko ze słynnymi braćmi Niemojewskimi, „Kaliszanami” oraz z rodziną Krasińskich.

Historia

Pierwszy obiekt warowny powstał w XVI wieku z inicjatywy słynnej rodziny Szafrańców herbu Starykoń, który (już prawdopodobnie rozbudowany) określony jest w inwentarzu z 1627 roku jako zamek (w źródłach z tego okresu wymieniany jako zamek na kopcu otoczony fosą). Od 1721 roku majątek stał się własnością rodziny Niemojewskich. W tym czasie powstał obok starego zamku (używanego już wtedy jako budynek gospodarczy) dwór drewniany alkierzowy, który przetrwał do około połowy XIX wieku. W początkach XIX wieku kolejny z rodziny, Edward Niemojewski wzniósł na terenie dawnego zamku nowy klasycystyczny, murowany pałac, który był gotowy przed 1847 rokiem. Zapewne wznosi się on w miejscu (lub nawet z wykorzystaniem piwnic) starego zamku. Równocześnie wykształcono całe założenie dworskie składające się z rezydencji na wyspie, rozległego parku z układem wodnym i folwarku. Nowy dwór (zwany czasem pałacem) otoczony był z trzech stron kanałami oraz stawem od zachodu. Wokół powstał ogród dworski, od południa występowały łąki a od północy stawy. Pałac rozbudowano, prawdopodobnie w pocz. XX wieku, dobudowując od strony południowej, kwadratową w planie piętrową „wieżę”; utrzymując też, a być może reorganizując otoczenie folwarczne i krajobrazowe. Występowała wtedy, widoczna jeszcze w latach powojennych osiowa kompozycja krajobrazowa założenia - w kierunku wschód-zachód z widokiem na kościół i północ-południe - z dominantą na przecięciu osi w postaci rezydencji na wyspie. Do 1945 roku majątek pozostawał w rękach rodziny Niemojewskich. Po nacjonalizacji pełnił różne funkcje - mieścił m.in. szkołę i ośrodek zdrowia oraz ówczesne organizacje rolnicze. W latach 60-tych XX wieku zaczął już podupadać, a w nieremontowanym budynku zaczęto ograniczać użytkowanie. W 1999 roku wojewoda świętokrzyski przekazał nieruchomość na własność powiatu włoszczowskiego, który sprzedał ją w 2003 roku nowym właścicielom prywatnym. Przystąpili oni do remontu budynku, prowadzonego sporadycznie i wkrótce zaniechanego. Obecnie obiekt jest nieużytkowany i nadal zaniedbany.

Opis

Dawna rezydencja Niemojewskich funkcjonuje obecnie jako zespół pałacowo-parkowy obejmujący pałac i park z układem wodnym; pozostałe elementy folwarku w części nie istnieją, w części znajdują się poza zakresem wpisu do rejestru (w znacznej mierze już przekształcone). Pałac stoi na niewielkim wzniesieniu o regularnym planie prostokąta.. Oblewa go sztuczny kanał, mogący sprawiać wrażenie fosy, stąd też obecność mostu na drewnianych palach, dziś już nieistniejącego. Obecna forma „wyspy” została ukształtowana przed połową XIX wieku; po przejęciu przez Skarb Państwa i w ostatnich latach XX wieku zakres założenia został trochę zniekształcony i ograniczony. Całość założenia przedstawia się jako zwarty zespół starodrzewia, bez wyraźnie zarysowanych wnętrz parkowych. Zachowany pałac jest w większości parterowy, wzniesiony na planie prostokąta, na wysokich, sklepionych piwnicach, z piętrowym ryzalitem na osi i piętrową przybudówką na planie kwadratu od strony południowej, sprawiającej wrażenie wieży. Po pn. stronie centralnej obszernej sieni, znajdują/znajdowały się pomieszczania „pańskie” z dużym pokojem bawialnym, pokojami państwa oraz niewielką kaplicą w rogu; po stronie południowej sala jadalna, pomieszczenia kuchenne i inne, umieszczone wzdłuż korytarzyka. W sieni umieszczono schody drewniane na poddasze, skąd rozpościera się doskonały widok na okolicę - w stronę wschodnią i zachodnią. Budynek elewacją frontową z gankiem zwrócony jest na zachód, elewacja wschodnia - ogrodowa otwarta jest w kierunku ogrodu i kościoła parafialnego. Elewacje te są symetryczne (w bryle pierwotnej), z trzyosiowym, piętrowym centralnym ryzalitem nakrytym trójkątnym szczytem i od frontu poprzedzonym czterokolumnowym gankiem. Budynek wzniesiono na fundamentach i piwnicach kamiennych, ściany wyższe są ceglane. W piwnicach występują sklepienia kolebkowe, wyżej stropy głównie drewniane; więźba dachowa wzmocniona jest elementami stalowymi (gruntownie remontowana w latach 90-tych XX wieku), a dach kryty blachą stalową. Aktualnie obiekt pozostaje w złym stanie technicznym, nieuporządkowane też jest otoczenie.

Zabytek niedostępny dla zwiedzających, własność prywatna.

Oprac. Dariusz Kalina, 22.12.2014 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, „Założenie dworskie”, „Dwór”, „Budynki gospodarcze”, oprac. M. Gorzelak, Kielce 1996, mps w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach i Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie.
• Bogdanowski J., Katalog zabytkowych parków i kompozycji krajobrazowych województwa kieleckiego OLESZNO, gm. Krasocin, Kraków 1967, mps, archiwum WUOZ w Kielcach.
• Kajzer L., Założenia obronne w Krzelowie, Olesznie i Sancygniowie. Wybór podstawowych danych historycznych i wyniki wstępnej kwerendy archiwalnej, Łódź 1981, mps, archiwum WUOZ w Kielcach.
• Kalina D., Chotów i Oleszno - dziedzictwo dziejowe gminy Krasocin, [w:] Na włoszczowskich drogach historii. Materiały z sesji naukowych odbytych w Gruszczynie, Ludyni, Olesznie, Włoszczowie poświęconej dziejom powiatu włoszczowskiego, red. D. Kalina, Kielce-Włoszczowa 2012.
• Mirowski R., Zabytkowe układy urbanistyczne na terenie powiatu. Zabytki nieruchome ziemi włoszczowskiej cz. IV, [w:] Na włoszczowskich drogach historii. Materiały z sesji naukowych odbytych w Gruszczynie, Ludyni, Olesznie, Włoszczowie poświęconej dziejom powiatu włoszczowskiego, red. D. Kalina, Kielce-Włoszczowa 2012.