oraz dobudowanej do niego w latach 1669-70 części barokowej, mieszczącej wieniec kaplic. Oba człony zachowały do dzisiaj pierwotną formę i układ. Zabytek jest jedną z najoryginalniejszych budowli sakralnych w Polsce. Barokowy wieniec kaplic nie znajduje analogii pośród innych drewnianych realizacji architektonicznych. Jego unikatowy w skali kraju plan, interpretowany jako pięciopłatkowa róża, oparty został na symbolice chrześcijańskiej (forma monstrancji) i dawnej nazwie miejscowości - „Rosenberg”. Ta część świątyni jest świadectwem niezwykłego kunsztu snycerskiego oraz  wyjątkowych umiejętności ciesielskich jej twórcy - Marcina Snopka. We wnętrzu uwagę zwracają m.in. słupy podtrzymujące empory o ekspresyjnych, skręconych trzonach, zdobionych cokołach i kapitelach, a także okna w kształcie kwadratu wpisanego w czworoliść oraz misternie  wycięte listwy.

Sanktuarium pw. św. Anny, jak wiele innych świątyń odpustowych zbudowanych po soborze trydenckim, realizowało nowe treści programowe, dużo bogatsze od stosowanych w kościołach parafialnych. Widoczne jest to w teatralności programu architektonicznego: zastosowaniu empory wokół centralnej części świątyni i zwiększeniu ilości kaplic. Przystosowane do nowych potrzeb wnętrze mogło przyjąć dużą liczbę wiernych, a mnogość ołtarzy pozwalała na składanie licznych wotów dziękczynnych.

Świątynię cechują ponadto niezwykle bogate treści niematerialne. Należy ona do najważniejszych i najstarszych ośrodków kultu św. Anny, otaczanej na Śląsku szczególną czcią.

Historia

Powstanie kościoła pątniczego w Oleśnie związane jest z legendą o cudownym ocaleniu dziewczyny o imieniu Anna przed zbójcami, dzięki wstawiennictwu św. Anny. Na sośnie, która stała się schronieniem dla dziewczyny, zawieszono drewnianą rzeźbę św. Anny Samotrzeć ufundowaną przez rodzinę ocalonej. Miejsce to wkrótce stało się celem pielgrzymek wiernych z okolicy. W 1444 r. mieszczanie olescy wznieśli drewnianą kaplicę poświęconą św. Annie, która miała wielkość prezbiterium dzisiejszego kościoła i otaczała pień „cudownej sosny”, której obcięto koronę, a na pniu umieszczono białą, owalną tabliczkę z napisem: „Czcigodna stara sosna, pod którą jedna panienka za wstawiennictwem Anny Świętej od śmierci uratowana była. Lipiec 1444”.

W 1517 r. ufundowano gotycki tryptyk nieustalonego autorstwa. W środkowej części ołtarza, nad tabernakulum, postawiono figurę św. Anny Samotrzeć. Wobec powiększającej się liczby pielgrzymów ze Śląska, Polski, Czech i Moraw, na początku 1518 r. w miejscu kaplicy wybudowano kościół, być może przedłużając istniejącą kaplicę w kierunku zachodnim. Świątynię konsekrował 18 kwietnia 1518 r. biskup wrocławski Jan V Turzo, który w 1509 r. na synodzie we Wrocławiu podniósł dzień św. Anny do rangi liturgicznego święta. Kościół odpustowy w Oleśnie był wówczas najważniejszą świątynią pielgrzymkową ku czci tej świętej - patronki matek, kobiet rodzących, wdów, żeglarzy, ubogich oraz szkół chrześcijańskich. Jego znaczenie zmalało dopiero wraz z rosnącą sławą bazyliki i kalwarii na Górze Świętej Anny.

W 1619 r. proboszcz Hieronim Perca nakazał dobudowanie do południowej ściany kościoła kaplicy w konstrukcji szkieletowej, z której otwartego okna głoszono kazania do zebranych na dworze wiernych (w językach: polskim, czeskim, morawskim i niemieckim), jednak już po okresie wojny trzydziestoletniej (1618-1648) jej stan zachowania był tragiczny i groziła ona zawaleniem. W 1668 r. rada kościelna postanowiła rozebrać kaplicę i wybudować w jej miejscu nową i bardziej okazałą, gdyż po zniszczeniach wojennych ruch pątniczy przeżywał renesans. Jeszcze w tym samym roku proboszcz (prepozyt) Andrzej Pechenius (Pichenius), w porozumieniu z przeorem zakonu kanoników regularnych w Oleśnie Janem Pateciusem (Petetiusem) i radą miejską, po uzyskaniu aprobaty właściciela Olesna hrabiego Jerzego Adama Franciszka von Gaschin, podjął decyzję o rozbudowie kościoła. 6 grudnia zawarto umowę z mistrzem budowlanym i cieślą Marcinem Snopkiem (Sempkiem), pochodzącym z Krakowa, ale mieszkającym w Gliwicach, gdzie jako architekt należał do miejscowego cechu. Snopek podjął się zbudować kościół „w postaci róży pięciolistnej, pięć kaplic zawierającej; górą będzie kopuła o pięciu oknach, a w każdej kaplicy po trzy okna. Wszystko drzewo do budowy potrzebne, jako też przyciesie, powinny być najstaranniej i najpiękniej obrobione, a cała budowla, wedle najlepszej wiedzy i możliwości wykonana (...)”.  Prace budowlane rozpoczęto 19 marca 1669 r., a ukończono w połowie roku przed dniem św. Anny, czyli przed 26 lipca, 1670 r. Do budowy użyto drewna sosnowego pochodzącego z pobliskiego lasu. Nową świątynię poświęcono prawdopodobnie 26 lipca 1670 r. Ze względu na konieczność pomieszczenia dużej liczby wiernych (dokumenty wizytacyjne parafii z 1679 r. podają liczbę 10 tysięcy pątników w dzień odpustu), kościół w Oleśnie nie został wyposażony w ławki. Dwie ambony rozmieszczono tak, aby ksiądz głoszący kazanie był z każdego miejsca dobrze widoczny i słyszany.

W 1700 r. świątynię otoczono sobotami, a w 1707 r. wybudowano zakrystię, nad którą znajdował się chór (loża) z widokiem na „cudowną sosnę” i ołtarz główny. Remonty kościoła prowadzono w 1696 r. i 1873 r., kiedy to m.in. przebudowano ołtarz główny. W 1880 r. przeprowadzono prace w obrębie otoczenia kościoła i wybudowano 14 neogotyckich kapliczek ze stacjami Drogi Krzyżowej i kaplicę z fundacji barona von Reiswitz z Wędryni.

Pismem z 6 maja 1968 r. sanktuarium św. Anny w Oleśnie zostało obdarzone przez Świętą Penitencjarię Apostolską specjalnym przywilejem odpustowym. Obecnie kościół jest jednym z najważniejszych kościołów odpustowych w diecezji opolskiej, znaczącym nie tylko dla okolicznych mieszkańców, ale także dla pielgrzymów ze Śląska, Polski, Niemiec i Czech.

Opis

Drewniany kościół pw. św. Anny znajduje się ok. 1,5 km na północ od centrum Olesna. Usytuowany jest na jednym ze szlaków pielgrzymkowych na Jasną Górę. Jest to obiekt

w typie gotyckim, z barokowym wieńcem kaplic. Całość wzniesiono w konstrukcji zrębowej, na podmurowaniu.

Kościół składa się z prostokątnej, wydłużonej nawy i zamkniętego trójbocznie prezbiterium, do którego od północy przylega zakrystia. Prezbiterium jest niższe od nawy, zakrystia z lożą na piętrze niemal równa z prezbiterium. Dachy świątyni są dwuspadowe, przy wschodniej krawędzi kalenicy nad nawą wznosi się okrągła wieżyczka na sygnaturkę, przy zachodniej krawędzi dachu – nadbudowana na konstrukcji dachowej niska czworoboczna wieża nakryta baniastym hełmem. Za wyjątkiem zakrystii, kościół otoczony jest wspartymi na omieczowanych słupach sobotami, ściany ponad nimi są oszalowane gontem.

Wewnątrz świątyni, zarówno prezbiterium jak i nawa przekryte są płaskimi stropami. Na belce tęczowej, wspartej na dwóch zdobionych słupach, umieszczono rzeźbioną grupę Ukrzyżowania z XVII w. oraz najważniejsze wota dziękczynne. W zachodniej części kościoła znajduje się wsparty na dwóch słupach chór muzyczny o prostym parapecie, a pośrodku ściany północnej - nowsze podium organowe. Ambona w nawie, z bramką i rzeźbami ewangelistów, pochodzi z pocz. XVII w.

W południowej ścianie nawy kościoła znajduje się przejście do części założonej na planie centralnym. Wydłużony, prostokątny łącznik również otoczony jest sobotami i kryty dachem dwuspadowym. Część centralna wykonana została na rzucie sześcioboku, przy czym przy pięciu bokach znajdują się zamknięte dwubocznie kaplice, a przy szóstym – przejście do kościoła. Kaplice przekryte są pozornymi sklepieniami kolebkowymi, z płaskimi odcinkami stropowymi po bokach. Nad środkowym polem znajduje się kopuła oparta na sześciu spiralnych słupach, usytuowanych przy zbiegu ścian kaplic i powiązanych podciągami. Środkowy sześciobok otoczony jest wewnątrz wąską galeryjką z balustradą, biegnącą na wysokości płaskich odcinków stropowych kaplic. Sześciobok nakryty jest dachem namiotowym, zwieńczonym dwuczłonowym cebulastym hełmem. Okna w ścianach kaplic i łącznika mają kształt czwórliści splecionych z czworokątem.

W kaplicach znajdują się ołtarze wykonane od pocz. XVII do pocz. XVIII w., częściowo przekształcone w XVIII i XIX w. Ambona w części środkowej powstała w końcu XVIII w.

oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa