Należy on do najbardziej okazałych i oryginalnych gotyckich świątyń historycznego Śląska.

Jego forma architektoniczna jest unikatowym przykładem twórczej interpretacji rozwiązań przeszczepionych z cesarskiej Pragi i innych środowisk artystycznych Europy Środkowej. Wyjątkowa ranga nyskiej fary - adekwatna do pozycji samego miasta, które pełniąc funkcję stolicy Księstwa Nyskiego było jednym z ważniejszych śląskich ośrodków kulturalnych i politycznych - przejawia się także w zachowanym cennym wyposażeniu. Składa się na nie głównie wysokiej klasy rzeźba sepulkralna w postaci nagrobków i epitafiów jej świetnych patronów: biskupów wrocławskich, wyższego duchowieństwa i przedstawicieli elit mieszczańskich. Wymierzone z rozmachem, strzeliste wnętrze kościoła pomimo nawarstwień stylowych nie zatraciło harmonii i spójności plastycznego wyrazu.

Fara nyska stanowi jeden z najistotniejszych czynników konstytutywnych miasta, miejsce wokół którego ogniskowało się dawniej życie biskupiego księstwa. Mimo że jej kontekst urbanistyczny uległ zmianie na skutek zniszczeń wojennych i nowego otoczenia, które powstało po wojnie, niepowtarzalna sylweta świątyni oraz towarzyszącej jej kolosalnej, wolnostojącej dzwonnicy nadal wyraźnie dominują w panoramie Nysy.

Historia

Wczesnośredniowieczna osada na terenie dzisiejszej Nysy istniała prawdopodobnie od X wieku. Miasto lokowano w 1223 roku, początkowo na prawie flamandzkim, potem magdeburskim. W końcu XIII wieku Henryk IV Probus, podnosząc wyższe duchowieństwo do godności książęcej, położył podstawy prawne pod utworzenie biskupiego księstwa feudalnego, znanego jako Księstwo Nyskie. Nysa stała się jego stolicą, a niezależni od władzy świeckiej książęta-biskupi zaznaczali tu swoją pozycję między innymi poprzez wznoszenie reprezentacyjnych budowli - ufortyfikowanego dworu (potem pałacu) biskupiego oraz kościoła farnego. Ten ostatni powstawał w kilku fazach na miejscu wcześniejszego romańskiego, zniszczonego podczas najazdu tatarskiego w 1241 roku i zastąpionego przez dwie kolejne większe realizacje. Po pożarze z 1401 roku odbudowę na zlecenie rady miejskiej prowadził w latach 1424-1430 mistrz Piotr z Ząbkowic, przypuszczalnie współpracownik Piotra Parlera, biorący udział przy wznoszeniu katedry św. Wita w Pradze. Wykorzystując część istniejących murów, rozbudował bryłę o obejście prezbiterium na wzór katedry gnieźnieńskiej, wysoki trójkątny szczyt oraz kaplice wbudowane między przypory. W roku 1474 rozpoczęto budowę dzwonnicy, ufundowanej przez biskupa Rudolfa von Rüdesheim (jej wyższe kondygnacje finansowali kolejni biskupi).

Hierarchowie kościelni sprzyjali rozwojowi gospodarczemu miasta, wspierając rzemiosło i handel (między innymi organizując na wielką skalę import soli i handel miedzią). Ich mecenat najwyraźniej zaznaczył się w obrębie kościoła farnego, choć także zamożni mieszczanie mieli udział w odbudowach i wzbogacaniu jego wystroju. Fara stała się obok katedry we Wrocławiu największą nekropolią biskupów wrocławskich. W trudnym dla Kościoła katolickiego okresie reformacji przenieśli oni z Wrocławia do Nysy swoją stałą siedzibę, czyniąc farę swoją reprezentacyjną świątynią. Działała przy niej w tym czasie kapituła kolegiacka. Po wojnach śląskich w 1742 roku większa część Księstwa Nyskiego znalazła się w granicach Prus. Jego kres nastąpił w 1810 roku na skutek sekularyzacji dóbr kościelnych przez Fryderyka Wilhelma III.

Fara nyska w swoich burzliwych dziejach wielokrotnie doświadczała pożarów i zniszczeń oraz poddawana była często niekorzystnym modernizacjom. W latach 30. XX wieku postanowiono dokonać powrotu do pierwotnego gotyckiego wyglądu wnętrza. Największe zniszczenia przyniosła II wojna światowa. W trakcie odbudowy powstała między innymi nowa (stalowa w miejsce drewnianej) konstrukcja nośna dachu i nowy szczyt o uproszczonej dekoracji. Dokonano również wtedy dalszej regotyzacji. 

W 2009 roku kościół otrzymał honorowy tytuł bazyliki mniejszej.

Opis

Kościół farny wraz z dzwonnicą znajdują się w obrębie średniowiecznych obwarowań miejskich, w północno-wschodnim narożniku rynku. Imponujących rozmiarów świątynia jest budowlą halową, dziesięcioprzęsłową, wzniesioną z kamienia i cegły. Nakrywa ją ogromny, dwuspadowy, ceramiczny dach o powierzchni 4000 m² (jego wysokość jest niemal równa wysokości murów). Jednoprzęsłowe, niewyodrębnione w bryle prezbiterium otoczone jest ambitem stanowiącym przedłużenie naw bocznych. Wzdłuż głównego korpusu, pomiędzy szkarpami znajduje się 16 gotyckich kaplic, 2 barokowe oraz zakrystia. Od strony prezbiterium dostawione jest do bryły kościoła oktogonalne barokowe baptysterium połączone z nim łącznikiem i tzw. mała zakrystia, też na ośmiobocznym planie, z wieżyczką schodową. Dekoracyjnie opracowana fasada zdominowana jest przez potężny szczyt (jedynie w dolnej partii oryginalny) i trzy ostrołukowe okna w części środkowej. W przyziemiu - neogotycka kruchta z dwoma kamiennymi, bogato zdobionymi portalami. W prawym narożniku frontowej elewacji, dodatkowo wzmocnionym przyporą, znajduje się barokowa kamienna grupa Ukrzyżowania.

Nawa główna pierwotnie nakryta była sklepieniem sieciowym, stanowiącym charakterystyczny wyróżnik warsztatu parlerowskiego, zastąpionym w XIX wieku sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Ambit ma natomiast oryginalne sklepienie przerzutowe. Niektóre z kamiennych wsporników (w nawach bocznych) zostały opracowane ozdobnie w kształcie masek. Smukłe, ośmioboczne, 27-metrowe filary międzynawowe wykonane z cegły rozdzielone są kamiennymi opaskami, co nadaje wnętrzu charakterystyczny rytm. Od zachodu dostawiony jest tzw. chór mieszczański, oddzielony od korpusu arkadami.

Spośród wyposażenia cennym obiektem jest umieszczony w prezbiterium jako ołtarz główny późnogotycki tryptyk z początku XVI wieku, jedyny ocalały z pierwotnych 43 średniowiecznych nastaw ołtarzowych kościoła. Ściany baptysterium wyłożone są boazerią z barokowymi malowidłami przypisywanymi Karolowi Dankwartowi, a znajdująca się w nim późnogotycka chrzcielnica z rokokową pokrywą otoczona jest ozdobną kratą. Ciekawym obiektem jest też XVI-wieczna meluzyna w nawie głównej. Oprócz kilku zachowanych gotyckich figur, rzeźbę reprezentują głównie rozliczne epitafia i nagrobki, zarówno duchownych jak i mieszczan, powstałe od XV do XVIII wieku.

Od frontu, po lewej stronie kościoła znajduje się wolnostojąca, czterokondygnacyjna dzwonnica. Jej ceglane ściany oblicowane są okładziną z piaskowca. Zdobi je bogata rzeźbiarska dekoracja o późnogotyckich motywach (laskowania, łuki „ośle grzbiety”, maswerki) oraz ostrołukowe okna i blendy. Budowa wieży, finansowana przez kilku biskupów, nigdy nie została ukończona (jej planowana wysokość przekraczać miała 100 m). We wnętrzu znajduje się dzisiaj galeria wystawiennicza Skarbiec św. Jakuba, której trójpoziomowa konstrukcja dostosowana jest do ekspozycji bogatej kolekcji nyskiego złotnictwa.