Dzięki swej lokalizacji w miejscu czternastowiecznego ratusza stanowi swoisty łącznik miedzy dwiema epokami.

Historia

Pierwsza gmina protestancka powstała w Nowym Stawie w 1565 r., w cztery lata później otrzymała od króla Zygmunta Augusta przywilej gwarantujący swobodę wyznania i praktyk religijnych, a następnie za króla Stefana Batorego - kościół szpitalny św. Jerzego. Po zniszczeniu kościoła w pożarze w 1626 r. protestanci przenieśli się do ratusza. Pożar miasta w 1802 r. zniszczył ratusz i w jego miejscu w latach 1803-1804 wzniesiono skromny kościół ewangelicki z drewnianą wieżą (proj. Duering). W 1863 bryłę kościoła rozbudowano i wzbogacono o wysoką wieżę (proj. H. Dieckhoff), a następnie w latach 1888-91 powiększono okna, oblicowano elewacje i nadano całości neogotycki charakter. Po 1945 r. kościół był opuszczony, a następnie wykorzystywany na magazyn i sklep meblowy, w 1995 został objęty ochrona poprzez wpis do rejestru zabytków. W 2009 r. - parafia pw. św. Mateusza przekazała obiekt gminie w użyczenie na 30 lat. W latach 2010-2012 przeprowadzono rewaloryzację obiektu, podczas prac odkryto sklepienia piwnicy średniowiecznego ratusza i wyeksponowano jej pod szklaną posadzką (w 2014 obiekt został wyróżniony w konkursie Zabytek Zadbany). Od 2012 r. dawny kościół ewangelicki jako Galeria Żuławska służy celom kulturalnym w ramach Nowostawskiego Centrum Kultury.

Opis

Usytuowany w centrum historycznego placu rynkowego, na jego dłuższej osi, prezbiterium zwrócony w kierunku północno-wschodnim. Neogotycki, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta z pięcioboczną zakrystią od pn.-wsch. i ośmioboczną wieżą od pd.-zach. (poprzedzoną dwuprzęsłowym łącznikiem). Korpus jednonawowy ujęty schodkowymi szczytami przykryty dachem dwuspadowym, wieża pięciokondygnacyjna z wysokim dachem ostrosłupowym. Kościół ceglany, licowany cegłą (korpus czerwoną, wieżą i łącznik żółtą) wzniesiony na kamienno-ceglanym fundamencie. Strop drewniany, odeskowany z fasetą, w łączniku sklepienie ceramiczne gwiaździste, nad piwnicą ceramiczne kolebkowe. Więźba dachowa drewniana; dachy kryte dachówką zakładkową, glazurowaną; na wieży blacha miedziana. Dłuższe elewacje siedmioosiowe o wysokich ostrołukowych oknach, z gzymsem cokołowym i szerokim kostkowym gzymsem podokapowym. Elewacje krótsze trzyosiowe ze schodkowymi szczytami i sterczynami. Najwyższa kondygnacja wieży zwieńczona trójkątnymi wimpergami z kwiatonami, niżej wysokie ostrołukowe okna w oprofilowanych glifach a pod nimi okulusy rozmieszczone naprzemiennie z czterema tarczami zegarowymi. Wnętrze jednoprzestrzenne, ściany rozczłonkowane głębokimi niszami okiennymi, empory wsparte na żeliwnych słupach obiegają wnętrze z trzech stron, druga kondygnacja empor na ścianie od strony wieży i w przeciwległych narożach. W podłodze szklana tafla ukazuje sklepienia piwniczne dawnego ratusza. W kruchcie pod wieżą wyeksponowane kamienne płyty nagrobne (z 1599 i 1745 r.).

Zabytek dostępny. Czasowe wystawy można zwiedzać od środy do niedzieli, szczegóły na stronie Nowostawskiego Centrum Kultury i Biblioteki: http://nckibnowystaw.pl/index.php/galeria-zulawska

Oprac. Krystyna Babnis, OT NID w Gdańsku, 10.10.2015 r.