Historia

Osadę wymieniono już w 1185 roku. Pierwsza wiadomość o proboszczu pochodzi z 1290 roku, a o parafii z 1325 roku. Obecny kościół wybudowano około połowy XIV wieku na miejscu drewnianej świątyni. Według J. Heisego kościół powstał w dwóch etapach. W pierwszym w 1366 roku wzniesiono prezbiterium z zakrystią i przedsionkiem, a w drugim w końcu XIV i na początku XV wieku halowy, trzynawowy korpus z wieżą. Krótko w XVI wieku świątynię zajmowali ewangelicy. W 1596 roku z inicjatywy biskupa włocławskiego H. Rozrażewskiego została przywrócona katolikom. W latach 1733-1734 staraniem proboszcza Majewskiego kościół został gruntownie wyremontowany. Ponowny remont przeprowadzono w 1862 roku. W latach 1910-1912 proboszcz Tadeusz Bartkowski rozbudował kościół według projektu berlińskiego architekta Baeckera o partię zachodnią i dodatkową nawę północną, dotychczasowy strop nad nawami zastąpiło sklepienie, podwyższono posadzkę w prezbiterium (zasypano płyty nagrobne i zejście do krypt), powiększono kruchtę boczną oraz zmieniono układ wejść. W 1913 roku odsłonięte w czasie remontu, gotyckie malowidła ścienne (XIV-XV wiek), zostały poddane konserwacji. W 1930 roku wystawiono mur wydzielający kościelną parcelę.

Opis

Kościół jest orientowany, usytuowany w północnej części miasta, przy ulicy Krótkiej, pośrodku parceli graniczącej od północy z gotyckim murem obronnym, a od południa z ulicą Tylną. Świątynia halowa, wzniesiona na rzucie prostokąta, została wystawiona w stylu gotyckim, z partiami dobudowanymi i przebudowanymi o formach neogotyckich. Korpus jest pięcioprzęsłowy (pierwotnie trójprzęsłowy powiększony o dwa skrzywione z osi przęsła zachodniego, lata 1910-1912), trzynawowy, na przedłużeniu nawy głównej znajduje się wydzielone ostrołukową tęczą, prosto zamknięte, czteroprzęsłowe prezbiterium, w dawnym południowo-zachodnim narożu korpusu czworoboczna wieża (obecnie na wysokości przęsła środkowego). Bryła jest złożona z dawnego korpusu poprzedzonego od zachodu partią dobudowaną węższą i niższą, z przyległym od wschodu prezbiterium. Nad korpusem, po stronie południowej dominuje wieża. Poszczególne części kryją dachy siodłowe oraz jednospadowe (dachówka mnich mniszka). Budowla jest posadowiona na kamiennym fundamencie, murowana z cegły, wewnątrz tynkowana, nakryta sklepieniami gwiaździstymi gotyckimi (prezbiterium) i neogotyckimi (nawy). Elewacje są opięte przyporami, z oknami i blendami w rozglifionych, tynkowanych ościeżach, zwieńczone opaskowym, tynkowanym fryzem. Fasada jest symetryczna, część środkową ujmują trójuskokowe przypory (w południowej ostrołukowy prześwit-przejście), na osi ostrołukowy portal w wieloprofilowym, rozglifionym ościeżu, wyżej blenda o analogicznym wykroju. Całość wieńczy trójkątny szczyt ze sterczynami, zdobiony dwoma pasami blend. Dawny szczyt zachodni (między korpusem a dobudowaną częścią zachodnią) jest schodkowy, rozczłonkowany sterczynami i pasami ostrołucznych blend. Po stronie południowej szczyt wtapia się w północną ścianę wieży (dawniej narożna) dominującej nad elewacją południwą. Wieża jest sześciokondygnacyjna, dzielona gzymsami i rozczłonkowana blendami, w przedostatniej kondygnacji dwułucznymi i zwieńczona krenelażem. Elewację wschodnią wyróżniają szczyty: trójkątny w zwieńczeniu prezbiterium (późnogotycki przekształcony w 1862 roku) ze sterczynami, o kompozycji pasowej z parami półkolumienek wspierających arkadkowe fryzy; schodkowy nad korpusem (częściowo rekonstruowany 1862 roku) z krenelażem i artykulacją podkreśloną ostrołukowymi wnękami, w których dwułuczne blendy. Wnętrze składa się z głównego, trójnawowego korpusu z dobudowaną niższą nawą boczną (północną). Nawa główna jest otwarta do prezbiterium ostrołukową tęczą, a do naw bocznych arkadami na ośmiobocznych filarach. W zamknięcie nowszej części zachodniej wbudowany jest chór muzyczny. Wystrój świątyni jest niejednorodny stylistycznie, obejmuje relikty gotyckich malowideł ściennych o tematyce chrystologicznej (np. Trójca Św. jako Tron Łaski, Ukrzyżowanie z Volto Santo) oraz hagiograficznej (śś. Helena, Walenty, Sebastian, Florian). Ołtarz główny i dwa boczne są neobarokowe, zaś boczne przy tęczy oraz ambona barokowe.

Dostęp do zabytku ograniczony. Obiekt dostępny od zewnątrz, wnętrza podczas nabożeństw.

Oprac. Bogna Derkowska-Kostkowska, Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 08.12.2014 r.

Bibliografia

• Arszyński M., Sztuka regionu świeckiego, [w:] Jasiński Kazimierz (red.) Dzieje Świecia nad Wisłą i jego regionu, t. 2, Warszawa-Poznań-Toruń 1980.
• Karta ewidencyjna, Kościół parafialny pw. św. Mateusza, oprac. Barbara Chojnacka, Nowe 1998, Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu, Delegatura w Bydgoszczy, ul. Jezuicka 2.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI: Województwo bydgoskie, z. 15: Powiat świecki, oprac. Chrzanowski Tadeusz, Żurkowska Teresa, Warszawa 1970, s. 18-24.