Jest najstarszym zachowanym świadectwem materialnym kultury religijnej osadnikow olęderskich - mennonitów na terenie Wielkopolski. Zachowały się cenne malowane witrażyki z roku 1615.

Historia

Wieś Nowe Dwory powstała na pocz. XVII w. w wyniku kolonizacji osadniczej doliny Noteci prowadzonej przez Jana i Zofię z Herburtów Czarnkowskich. Była to jedna z pierwszych osad olęderskich w Wielkopolsce. Osadnicy sprowadzeni zostali nie bezpośrednio z Holandii, lecz z terenów nadwiślańskich, staraniem Zofii Czarnkowskiej. Przywilej lokacyjny wystawił w 1601 r. Jan Czarnkowski. Mieszkańcy wsi pierwotnie byli członkami gminy ewangelickiej w Zielonowie.

Pierwotny dom modlitwy, usytuowany na miejscu obecnego kościoła, istniał już w 1615 r. We wcześniejszej literaturze utrwalił się pogląd, iż ta siedemnastowieczna świątynia uległa zniszczeniu w wyniku pożaru w 1791 r. Zachowała się jedynie wieża pierwotnego budynku, do której w 1792 r. budowniczy Johan Schoeneeck z Górnicy dobudował nowy korpus. Siedemnastowieczna wieża została rozebrana i zrekonstruowana w 1928 r. Ostatnio postawiono tezę, iż zachowany do dziś kościół powstał w dwóch etapach. Po 1608 r. a przed 1615 r. wzniesiono dom modlitwy. Była to budowla drewniana, w konstrukcji zrębowej, salowa, na planie prostokąta, nakryta dwuspadowym dachem zwieńczonym zapewne sygnaturką. Ok. 1700 r. pierwotną świątynię wzmocniono obudowując ją od zewnątrz otwartą konstrukcją ryglową i wykonując nową więźbę, a także dobudowano wieżę i wycięto okna w ścianie północnej. Przeobrażeniu uległo też wnętrze świątyni, gdzie wprowadzono m. in. nowe empory. W 1791r. w wyniku uderzenia pioruna uszkodzona została górna partia wieży oraz poszycie dachu i zapewne część szkieletu. Napraw dokonał wspomniany cieśla J. Schoeneeck. Ponieważ naprawa wykonana została wadliwie - partia ta została rozebrana, a następnie zrekonstruowana w latach 1928-1929. W 1860 r. przeprowadzono naprawę podmurówki oraz konstrukcji szkieletowej budynku. W 1892 r. wyremontowano wnętrze.

Po 1945 roku świątynia została przejęta przez katolików. Kościół należał początkowo do parafii w Krzyżu Wielkopolskim, a od 1951 r. - do nowoutworzonej parafii pw. Matki Boskiej Bolesnej, ob. pw. św. Rocha w Wieleniu. Rozebrane zostały empory północna i południowa. Empora zachodnia zaadaptowana została na chór muzyczny, konstrukcję empory wschodniej obudowano deskami, wydzielając dodatkowe pomieszczenie. W 1998 r. we wnętrzu świątyni założono nową boazerię.

Opis

Kościół usytuowany jest w centrum wsi, na niewielkim, sztucznie usypanym wzniesieniu, po południowej stronie drogi z Czarnkowa do Wielenia, biegnącej północnym brzegiem Noteci. Od bramy w kierunku kościoła biegnie wysadzana lipami aleja. Przed świątynią znajduje się cmentarz przykościelny, otoczony częściowo murem ceglanym, częściowo - kamiennym. Na środku cmentarza wznosi się pomnik mieszkańców wsi poległych podczas I wojny światowej. W jego południowej części znajduje się drewniana dzwonnica. Barokowy, jednonawowy kościół wzniesiony został na planie prostokąta. Jest to budynek orientowany. Od zachodu przylega do niego kwadratowa wieża z zakrystią i kruchtą w przyziemiu. Nawa nakryta jest wysokim, dwuspadowym dachem, z naczółkiem po stronie wschodniej. Nad całością dominuje wysoka wieża o dwóch uskokowych kondygnacjach rozdzielonych daszkiem, nakryta dachem namiotowym o wklęsło-wypukłych połaciach, zwieńczonym latarnią i rogowym hełmem.

Kościół jest budynkiem drewnianym, wzniesionym na kamienno-ceglanej podmurówce, w konstrukcji zrębowej, wzmocnionej wtórnie konstrukcją szkieletową. Szczyt wschodni w konstrukcji szkieletowej, z wypełnieniem surową cegłą. Ściany od wewnątrz otynkowano. Wieża wzniesiona została na kamiennej podmurówce, w konstrukcji słupowo-ramowej, z tzw. królem. Dach oraz hełm wieży pokryte zostały blachą, zadaszenie wieży - gontem. Wnętrze nakryte drewnianym stropem belkowym. Na zewnątrz zrębowe ściany nawy okolone są otwartą konstrukcją szkieletową. Szczyt wschodni ujęty jest szerokimi profilowanymi gzymsami. Okna oraz znajdujące się po stronie północnej wejście zamknięte są łukiem odcinkowym. Na nadprożu drzwi umieszczono napis dewocyjny i datę 1792. Elewacje wieży oszalowane są pionowo pobijanymi deskami, w górnych partiach znajdują się duże otwory głosowe.

Wnętrze nakrywa strop belkowy z górnym pułapem, z dwoma podciągami wspartymi od wschodu i zachodu na parach słupów (stanowiących niegdyś elementy konstrukcji empor) i podciągu poprzecznym w środku budynku. Na jednej z belek umieszczono napis z nazwiskiem Johan Schoeneeck i datą 1792. W części wschodniej, za ołtarzem, znajduje się wydzielone pomieszczenie, po stronie zachodniej - chór muzyczny o wysuniętej części środkowej.

Dawne wyposażenie kościoła obejmuje m. in. późnobarokowy architektoniczny ołtarz główny ozdobiony płaskorzeźbionymi scenami Ukrzyżowania, Zmartwychwstania i Ostatniej Wieczerzy oraz figurami czterech ewangelistów. Na szczególną uwagę zasługują malowane witrażyki z 1615 r., umieszczone w oknie we wschodniej ścianie kościoła, ozdobione motywami heraldycznymi i wizerunkiem św. Andrzeja.

Obiekt dostępny do dla zwiedzających z zewnątrz oraz - po wcześniejszym uzgodnieniu - wewnątrz. Bliższe informacje oraz godziny Mszy Św. są podane na stronie internetowej Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej www.koszalin.opoka.org.pl

Oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 11.08.2014 r.