Usytuowana malowniczo na wsch. kulminacji Łyśca, wzniesienia górującego nad okolicą, dominuje w krajobrazie Gór Świętokrzyskich. Stanowi ważny przykład nurtu przejściowego w architekturze epoki stanisławowskiej łączącego formy późnobarokowe z klasycystycznymi. W jej architekturze dostrzec można szereg inspiracji rzymskich, w tym we wspaniałych późnobarokowych fasadach: zach.- trawestującej kompozycję Oratorium Filipinów z lat 1637-44 aut. Francesca Borrominiego, a wsch.- nawiązującej do fasady sanktuarium Świętego Krzyża Jerozolimskiego z lat 1740-58 aut. Pietro Passalacquaniego i Domenico Gregoriniego. Umieszczone w niej 4 „marmurowe” figury męskie z 1. tercji XVII w. są wybitnymi dziełami wczesnobarokowej plastyki kamiennej wykonanymi w Chęcinach. Wśród klasycystycznego wyposażenia kościoła największą wartością odznaczają się obrazy ołtarzowe z ok. 1790 r, autorstwa słynnego malarza Franciszka Smuglewicza.

Historia

Najstarszą świątynię pw. św. Trójcy wystawiono w tym miejscu dla benedyktynów po 1132 r. z fundacji księcia Bolesława Krzywoustego i być może z pomocą komesa Wojsława z rodu Powałów. Była to budowla kamienna o jednonawowym korpusie z transeptem i prezbiterium zakończonym absydą. Na przeł. 1259/1260 r. uszkodziły ją wojska mongolsko-ruskie. Po 1270 r. została odnowiona dzięki wsparciu księcia Bolesława Wstydliwego i jego żony Kunegundy. Po 1306 r. eksponowano w niej cząstki Drzewa Chrystusowego. W związku z tym faktem między 1351 a 1361 rokiem dodano do wezwania kościoła tytuł Krzyża Świętego, a sumptem Kazimierza Wielkiego wymurowano przy nim zakrystię, dla bezpiecznego ich przechowywania. Wielkim czcicielem świętokrzyskich relikwii był Władysław Jagiełło, dlatego w latach 1393-94 sfinansował przyozdobienie wnętrza budowli „ruskimi polichromiami” i nowymi organami, a także wykonanie ołowianego dachu. W kolejnych dekadach spoczęły w niej doczesne szczątki najbliższych bpa krakowskiego kardynała Zbigniewa Oleśnickiego. Tłumaczy to duże jego wsparcie finansowe gruntownej rozbudowy w latach 1451-55 (pokrył koszty sklepienia nad nowym prezbiterium) oraz udział w uroczystości poświęcenia chóru i ołtarza głównego 12 III 1455 roku. W 1459 r. pożar zniszczył część wyposażenia i dach świątyni. Dzięki wsparciu Kazimierza Jagiellończyka szybko dokonano niezbędnych napraw, bowiem już w 1461 r. konsekrowano ołtarz główny. W XVI w. budowla była doraźnie remontowana, w związku z umieszczaniem w niej kolejnych epitafiów i nagrobków szlacheckich. Dlatego za czasów opata Michała Maliszewskiego, w latach 1595-1608, została gruntownie odnowiona (dach i elewacja zach.) i rozbudowana (kaplica pw. św. Krzyża), a jej wyposażenie poddano częściowej wymianie. Ponowne inwestycje w kościele wykonali w latach 20. XVII w. opat Bogusław Radoszewski („marmurowe” ołtarze, nagrobki i posadzkę), a w latach 1636-1650 opat Stanisław Sierakowski (nowa dwuwieżowa fasada). Podczas potopu szwedzkiego został zdewastowany przez wojska szwedzkie i siedmiogrodzkie. Przed 1682 r. wystawiono przy nim od pd. kaplicę pw. Matki Bożej Bolesnej, fundowaną przez miejscowego organistę Michała Osieckiego. Wygląd świątyni po przekształceniach ukazuje rycina dołączona do dzieła o. Marcina Kwiatkiewicza „Krzyz swięty na Swiętej gorze Swiętokrzyskiey Lysiec nazwaniey…” z 1690 roku. W latach 1777 i 1779 została poważnie uszkodzona podczas pożarów opactwa, dlatego w 1781 r. zakonny architekt brat Stefan Wercner wyburzył znaczną część jej murów i obniżył zajęty przez nie teren. W trakcie tych prac zniszczono znajdujące się w niej epitafia, nagrobki i krypty. Wkrótce Wercner zaczął wznosić podwaliny nowego kościoła, w związku z czym chciał dokonać rozbiórki części ocalałych krużganków. Naraził się tym przeorowi Andrzejowi Fulgentemu Strojnowskiemu, który odsunął go od budowy i nakazał wyburzenie fundamentów. W 1784 r. zaczęto stawiać obecną świątynię, być może wg projektu nieustalonego autora przysłanego z Wiecznego Miasta przez opata Józefa Niegolewskiego (przebywał on we Włoszech w latach 1780-85), co by tłumaczyło szereg cytatów w jego architekturze z rzymskiego sanktuarium Świętego Krzyża Jerozolimskiego (nie można również wykluczyć, że jego twórca był zdolny kompilator włoskich wzorców graficznych mieszkający w Polsce). Pracami tymi kierował murator Dominik Pucek, a po jego śmierci w 1789 r. zastąpił go architekt Józef Janowicz. W 1790 r. ukończono dach, po czym przystąpiono sumptem opata J. Niegolewskiego do urządzania i wyposażania wnętrza (m.in. zamówiono u Franciszka Smuglewicza obrazy ołtarzowe). W 1806 r. dokonano konsekracji kościoła. W 1819 r. został zamknięty po kasacie świętokrzyskiego klasztoru benedyktynów, ale po protestach wiernych w 1821 r. otwarto go ponownie. Od tego momentu był pod opieką państwa, które łożyło na jego utrzymanie i remonty. W październiku 1914 r. wojska austriackie wysadziły kościelną wieżę, co spowodowało zniszczenie zach. część budowli. W 1915 r. ewakuowano z niej obrazy Smuglewicza do kościoła pw. Św. Krzyża w Kielcach (powróciły na miejsce w 1920 r.). Prace restauratorskie przy świątyni i jej wyposażeniu zrealizowano w kilku etapach w latach 20.-30. XX w. (nasiliły się po objęciu opactwa przez oblatów w 1936 r.). Niestety we wrześniu 1939 r. ponownie była poważnie uszkodzona przez niemieckie lotnictwo. W 1945 r. dokonano jej zabezpieczenia, a w latach 1945-55 została odrestaurowana wraz z wyposażeniem. W latach 1958-62 prowadzono w niej prace archeologiczne i badania architektoniczne, w ich trakcie odkryto romańskie mury najstarszego kościoła. Ponownie świątynia wraz z wyposażeniem były konserwowane w latach 1981-1996 (fasada zach., obrazy Smuglewicza i ołtarz gł.) i w latach 2006-2015 (fasada zach., więźba, wnętrze i stalle). Ponadto w latach 2013-2014 zrekonstruowano zniszczoną wieżę, a w 2015 r. w związku konserwacją posadzki przeprowadzono w nawie, niezwykle doniosłe dla historii obiektu, prace archeologiczne.

Opis

Późnobarokowa-klasycystyczna świątynia pw. św. Trójcy przylega od pn. do zabudowań klasztornych. Znajduje się na wsch. kulminacji górującego na okolicą szczytu Łyśca, opadającego ku pd. i wsch. w stronę tzw. „Drogi Królewskiej” wiodącej do Nowej Słupi. Jest orientowaną, jednonawową budowlą na rzucie prostokąta o okrągłych wewnątrz narożach. Korpus ma trójprzęsłowy poprzedzony od zach. chórem i kwadratową kruchtą, ujętą po bokach prostokątnymi aneksami (w pd. schody na wieżę). Dwuprzęsłowe prezbiterium połączono z nawą wąskim przejściem. Świątynię wystawiono z kamienia i cegły oraz nakryto dachem dwuspadowym. Elewacje ma zróżnicowane. Północna, widoczna z pd. krużganka i strychu ponad nim, ma zachowane fragmenty romańskie (z rozglifionym oknem) i późnogotyckie (o wendyjskim układzie cegieł i z oknem ostrołukowym). Południowa jest otynkowana, dwukondygnacyjna i rozczłonkowana płycinami, ujętymi parą lizen; w górnej kondygnacji mieści rząd wnęk arkadowych z oknami. Okazalszą formę mają późnobarokowe, dwukondygnacyjne, ciosowe fasady zachodnia i prezbiterialna. Pierwsza z nich o lekko falistej linii jest pięcioosiowa rozczłonkowana na obu kondygnacjach pilastrami (toskańskimi i korynckimi), niszami oraz płycinami; wieńczy ją dekoracyjny szczyt z kwadratową, dwukondygnacyjną wieżą o wysokim hełmie (rekonstr. w l. 2013-2014). W wybrzuszonej partii środkowej ma dwie wnęki arkadowe. W dolnej znajduje się „marmurowy” portal z ok. 1789 r. (wg proj. Pucka, wyk. warsztat Leonardo Galliego?), a w górnej jest okno zwieńczone dekoracją festonową, na osi z kartuszem z krzyżem benedyktyńskim. W przyziemiu, w niszach ujmujących wejście są wstawione 4 „marmurowe” figury duchownych i rycerza z 1. tercji XVII w. (wyk. nieustalony rzeźbiarz z Chęcin lub Bartolomeo Venosta). Trójosiowa ślepa fasada prezbiterialna, z ryzalitem na osi ma analogiczne do zach., acz płaskie podziały pilastrowe, z arkadowymi wnękami i niszami oraz niezwykle dekoracyjnym późnobarokowym szczytem z wazonami. W jej przyziemiu są wtórnie wmontowane 4 manierystyczne i wczesnobarokowe kamienne kartusze z lat 10-40. XVII w. z krzyżem benedyktyńskim oraz herbami:  Godziemba- opata Michała Maliszewskiego, Ciołek- bpa Bernarda Maciejewskiego, Nałęcz- bpa Piotra Gembickiego. Klasycystyczne wnętrze świątyni jest otynkowane i rozczłonkowane płytkimi wnękami ołtarzowymi, ujętymi parami pilastrów toskańskich, podtrzymującymi belkowanie, przełamane w arkadzie łuku tęczowego. Nakryto je sklepieniem kolebkowo-krzyżowym z lunetami i parami gurtów. Umieszczone w nim wyposażenie jest jednolite, klasycystyczne z lat 90. XVIII w.- 1 ćw. XIX w., na szczególną uwagę zasługują ołtarz gł. z obrazem św. Trójcy (mal. F. Smuglewicz ok. 1790 r.), stalle z dekoracją intarsjowaną, 6 obrazów ołtarzowych z ok. 1790 r. F. Smuglewicza: Śmierć św. Józefa, , św. Emeryk, śś Benedykt i Scholastyka, Śmierć św. Benedykta, Odnalezienie drzewa Krzyża Świętego przez św. Helenę, Niepokalane Poczęcie NMP, a także „marmurowe” epitafium Michała Maliszewskiego z lat 20. XVII w. (wyk. nieustalony warsztat z Chęcin).

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Opr. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 09-06-2019 r.