Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

założenie przestrzenno-poprzemysłowe - Zabytek.pl

założenie przestrzenno-poprzemysłowe


fabryka 1841 - 1850 Nietulisko Duże

Adres
Nietulisko Duże

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. ostrowiecki, gm. Kunów - obszar wiejski

Zachowane, oryginalne i wyjątkowe w skali europejskiej, założenie urbanistyczne zespołu przemysłowego z 1.

połowy XIX wieku wraz z czytelnymi budowlami i pozostałościami unikalnego układu wodnego, o wysokich walorach przestrzennych i architektonicznych

Historia

Zgodnie z zamiarem Stanisława Staszica rozwoju przemysłu metalurgicznego w Zagłębiu Staropolskim, opracowano w 1818 roku, pod jego kierunkiem i z udziałem Fryderyka Lempe, plany zagospodarowania przemysłowego doliny rzeki Kamiennej i okolic Kielc. Przewidywana w Nietulisku fabryka miała stanowić końcowy element „ciągłego zakładu fabryk żelaznych na rzece Kamiennej” produkując wyroby gotowe oraz półfabrykaty kute i walcowane - w oparciu w całości o energię wodną. Dla zakładu w Nietulisku prace przy budowie urządzeń wodnych rozpoczęto w 1824r. zakładając m.in. kanał z odległego o 7 kilometrów akwenu w Brodach (spiętrzającego wody rzeki Kamiennej). W latach następnych, za Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, ówczesnego ministra przychodów i skarbu, roboty kontynuowano, ale dopiero po powstaniu listopadowym budowę dokończono - już podczas zarządzania miejscowym górnictwem i hutnictwem przez Bank Polski. W latach 1834-1846 zrealizowano kompletny układ hydrotechniczny (zapewniając też dodatkowe zasilanie z rzeki Świśliny, dopływu Kamiennej) oraz wzniesiono budynki zespołu fabrycznego i sprzężonego z nim osiedla mieszkaniowego - według projektu i pod nadzorem budowniczego i architekta Karola Knake. Główny obiekt - walcownię, uruchomiono w 1841 roku. Urządzenia fabryczne napędzane były za pomocą jednej z pierwszych, zainstalowanych w Królestwie Polskim turbin wodnych i wielkiego koła śródbiernego. W drugiej połowie XIX wieku spadła rentowność zakładu i w 1880 roku przeszedł on wraz z całym przemysłowym węzłem starachowickim w posiadanie domu bankowego Fraenkel. Pod koniec wieku zakład modernizowano - w latach 80-tych działały tu dwa koła wodne, a w 1890 roku zainstalowano lokomobilę; w 1895 roku pracowały już trzy turbiny. Wielka powódź w 1903 roku zniszczyła spiętrzenie wody w Brodach i odcięła zakład od źródła zasilania z rzeki Kamiennej. Również Świślina przerwała groblę i utworzyła sobie nowe koryto. Pozbawiony energii zakład został w 1905 roku zamknięty. Urządzenia fabryczne zostały rozebrane, wywiezione do Rosji lub sprzedane, budynki fabryczne popadały w ruinę, a jedynie budynek administracyjny, i w części domy mieszkalne, pozostały w zadawalającym stanie. W 1. połowie XX wieku teren był własnością założonego przez barona A. Fraenkla Towarzystwa Górniczego Zakładów Starachowickich S.A., w których większość udziałów w latach międzywojennych była już rządowa. W 1943 roku został zakupiony przez Radomską Fabrykę Lnu S.A., a w 1961 roku jako dobra „Nietulisko Duże A” wraz ze znajdującymi się na tej nieruchomości zabudowaniami, przeszedł na Skarb Państwa - na mocy dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej. W 1948r. w budynkach administracyjnych ulokowano szkołę oraz przedszkole i dalej użytkowane były domy w przyzakładowym osiedlu mieszkalnym, (ale już częściowo przebudowywane). W 2001 roku działkę szkolną skomunalizowano, i obecnie teren byłego zakładu pozostaje we własności - w części Skarbu Państwa, w części gminy Kunów; z przewidzianym w miejscowym planie przeznaczeniem na zieleń parkową i usługi publiczne.

Opis

Zespół przemysłowy położony jest przy drodze Starachowice - Ostrowiec, w miejscowości Nietulisko Duże (dawniej Fabryczne). Droga ta dzieli teren byłego zakładu na dwie części - po stronie północno-wschodniej znajduje się cały układ wodny i właściwe zabudowania fabryczne; po stronie południowo-zachodniej osiedle mieszkaniowe. Występuje tu założenie urbanistyczne o wybitnych walorach przestrzennych - stanowi ono ewenement w budownictwie przemysłowym Zagłębia Staropolskiego, charakteryzując się pięknem układu urbanistycznego (w typie pałacowo-ogrodowym), starannością rozwiązań architektonicznych i nowatorstwem rozwiązań układu wodnego. Składa się z układu wodnego, zabudowań fabrycznych i z osiedla mieszkaniowego. Oparte jest na dwóch zasadniczych osiach kompozycyjnych - główną oś wyznacza trasa kanału roboczego (biorącego początek w symetrycznie uformowanym sześciobocznym zbiorniku retencyjnym założonym u ujścia Świśliny do Kamiennej) i z usytuowanym na nim głównym budynkiem fabrycznym - walcownią; druga oś prowadzi prostopadle przez dłuższy bok walcowni. Wzdłuż niej wybudowano pomocnicze obiekty przemysłowe i administracyjne, a dalej wykształcono symetryczny, oparty na półkolu osiedlowy plac - z promieniście wychodzącymi uliczkami i obudowany parterowymi domkami mieszkaniowymi. Układ wodny opierał się na dwu ujęciach - z kanału Kamiennej i ze Świsliny, kierujących wody do sztucznie uformowanego zbiornika, w którego boku dolnym usytuowana była śluza wpustowa do otwartego górnego kanału roboczego. Układ energetyczny wyposażony był w dwie klatki kół wodnych, zastąpionych później turbinami. Woda z terenu zakładu odprowadzana była wspólnym podziemnym dolnym kanałem roboczym, a wody wielkie i katastrofalne Świsliny odprowadzane były jazem do bocznego kanału ulgowego. Obecnie ten układ wodny jest nadal czytelny, ale pozbawiony wody; zachowały się pozostałości monumentalnych przepustów oraz mosty. Zabudowania fabryczne to budynek walcowni, suszarnia, budynki kontrolne (obecnie przedszkole), stajnie i magazyny oraz budynek dawnego zarządu (obecnie szkoła podstawowa). W dobrym stanie (i w użytkowaniu) znajduje się dzisiaj jedynie dawny budynek administracyjny i dawna wartownia. Pomocnicze budynki fabryczne znajdują się w stanie ruiny; podobnie budynek walcowni, ale nadal widoczne są jego rozwiązania przestrzenne i architektoniczne - założony na rzucie symetrycznym rozczłonkowanym, z dwukondygnacyjną częścią centralną z dwuwylotowym kanałem na osi i z dwoma bocznymi skrzydłami hal. Mury i obudowę kanałów wzniesiono z kamienia łamanego i ciosowego, a arkady, obramienia i fundamenty maszyn wykonano z cegły; konstrukcja więźby była prawdopodobnie drewniana a dachy dwuspadowe. Starannie opracowane i wykonane elewacje obiektów i śluzy do dzisiaj imponują skalą, precyzją budowy i wykonaniem detalu architektonicznego.

Teren jest częściowo ogrodzony; istotne elementy założenia są ogólnodostępne.

Oprac. Włodzimierz Pedrycz, NID OT Kielce, 13.10.2014 r.

Bibliografia

  • Karta ewidencyjna. Zespół zakładu przemysłowego i osiedla mieszkalnego przyfabrycznego, oprac. W. Sławiński, Kielce 1992 [Archiwum Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie].
  • Dumała K., Przemiany przestrzenne miast i rozwój osiedli przemysłowych w Królestwie Polskim w latach 1831-1869, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1974.
  • Koźminski K., Zagłębie Staropolskie w Kieleckiem, Warszawa 1955.
  • Radwan M., Rudy, kuźnice i huty żelaza w Polsce, Warszawa 1963.
  • Rey A., Zagadnienia energetyki wodnej w budownictwie przemysłowym Zagłębia Staropolskiego w I połowie XIX w., Kwartalnik Urbanistyki i Architektury 1957, t.II. z.3-4.
  • Rey A., Geneza i rozwój układów przestrzennych zakładów hutniczych w Zagłębiu Staropolskim., Kwartalnik Urbanistyki i Architektury 1966, t.XI. z.2.
  • Suliga J., Studium historyczne przyrodniczo-kulturowe doliny rzeki Kamiennej, KRAJOBRAZY 8 (20), Warszawa 1995.
  • Szczepański J., Modernizacja Górnictwa i Hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIXw. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich, Kielce 1997.
  • Wojewódzki R., Najcenniejsze zabytki techniki - Nietulisko Fabryczne; w miesięczniku IKAR, nr 3 (31) z 1996r.
  • Zieliński J., Staropolskie Zagłębie Przemysłowe, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965.

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Jarosław Bochyński (JB).

Rodzaj: fabryka

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_26_ZE.105227, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_26_ZE.838