Historia

Początki zespołu rezydencjonalno-zdrojowego w Nałęczowie wiążą się z osobą Stanisława Małachowskiego, starosty wąwolnickiego, który w zakupionych w 1751 r. dobrach Bochotnica Kościelna wzniósł swoją rezydencję nadbudowując i przebudowując istniejący tu dwór szesnastowieczny (przekształcany w XVII wieku). Nowy pałac powstał w latach 60. XVIII w. wg proj. arch. Ferdynanda Naxa, z udziałem rzeźbiarza Sebastiana Zeisla. Miejscowość otrzymała nazwę od herbu „Nałęcz” Małachowskich. Po przejściu Nałęczowa, w 1778 r., do Antoniego Małachowskiego odkryte tu źródła żelaziste zaczęto wykorzystywać do celów leczniczych i rozpoczęło się stopniowe przekształcanie zespołu rezydencjonalnego w kierunku uzdrowiska - otworzono pierwsze pokoje gościnne, powstały łazienki i in. obiekty. Rozwój uzdrowiska na pocz. XIX w. przerwały powstania narodowe, a jego działalność reaktywowała, zawiązana w 1878 r., spółka czterech lekarzy (Fortunat Nowicki, Wacław Lasocki, Konrad Chmielewski, Wacław Sipniewski), którzy najpierw dzierżawili, a następnie odkupili teren uzdrowiska od inż. Michała Górskiego (również udziałowca spółki). Ok. 1880 r. wg proj. arch. Karola Kozłowskiego wyremontowano istniejące i wzniesiono nowe obiekty o różnorodnej stylistyce. Pałacowi dodano drugie piętro i wieżę klatki schodowej, zamieniając na dom zdrojowy. Przekomponowano park, z którego usunięto trakt Lublin-Kazimierz, przenosząc go na Armatnią Górę. W latach 1957-8 pałac odrestaurowano przywracając mu pierwotną formę, obecnie mieści się tu m. in. Muzeum Bolesława Prusa.

Opis

Zespół pałacowo-zdrojowy położony jest w dolinie rz. Bystrej, po południowej stronie ul. Armatnia Góra. Na jego terenie znajduje się d. pałac Małachowskich oraz zespół zabytkowych i współczesnych budynków uzdrowiskowych. Pałac barokowo-klasycystyczny, usytuowany na osi alei lipowej prowadzącej od strony Lublina. Wzniesiony na rzucie zbliżonym kwadratu o zaokrąglonych narożach, dwukondygnacyjny o zwartej bryle nakrytej dachem mansardowym z lukarnami pobitym blachą. Murowany z cegły, otynkowany; część pomieszczeń parteru nakryta sklepieniami. Układ wnętrza parteru pierwotnie dwutraktowy, trójdzielny, z korytarzem między traktami (przekształcony). Reprezentacyjne piętro o rzucie niesymetrycznym, z salą balową w północno-zachodnim narożu. Elewacja frontowa (zachodnia) siedmioosiowa, z trójosiowym ryzalitem pozornym zwieńczony półkolistym przyczółkiem z okulusem w tympanonie, nad którym dekoracja rzeźbiarska w formie kartusza z herbami Potockich „Pilawa” i Małachowskich „Nałęcz”, otoczonego girlandami podtrzymywanymi przez putta. Elewacje rozczłonkowane pilastrami oraz gzymsem kordonowym i wieńczącym, parter częściowo pokryty poziomym boniowaniem Otwory okienne prostokątne, ujęte wąskimi opaskami, na piętrze fasady ozdobione dekoracją sztukatorską. Wewnątrz zachowany bogaty wystrój rzeźbiarsko-sztukatorski sali balowej i sieni. W pobliżu pałacu usytuowana oficyna (tzw. stary pałac) z XVI/XVII w. (przebudowana). Wzniesiona na planie prostokąta, dwukondygnacyjna murowana, otynkowana, o elewacjach podzielonych lizenami. Sanatorium - z k. XVIII w., przebudowane w 1882 roku. Wzniesione na rzucie wydłużonego prostokąta, z wieloboczną werandą od północy, trzykondygnacyjne, murowane i otynkowane, o elewacjach pokrytych poziomym boniowaniem. Pośrodku jedenastoosiowej fasady umieszczone drewniane balkony, szczyty ozdobione bogatą dekoracją snycerską w typie „szwajcarskim” charakterystycznym dla architektury uzdrowiskowej. Od wschodu przylega zakład wodoleczniczy tzw. hydropatia z k. XVIII w., przebudowana w XIX w. i współcześnie. Na zachód od sanatorium położone są: niewielki domek grecki (ok. 1880) w formie antycznej świątyni z doryckim portykiem; domek biskupi (z 1807 r.) wzniesiony dla biskupa łuckiego Kacpra Cieciszowskiego, później mieszczący aptekę uzdrowiskową; łazienki (1817-1820, przebudowane w 1877) z doryckim portykiem w fasadzie i neorenesansową wieżą. Na wschód od sanatorium znajduje się domek gotycki (z 1879 r.) tzw. „willa zakładowa” mieszcząca gabinety lekarskie. Neogotycki, murowany o wieloczłonowej bryle z wieżą. Przy wjeździe od południowego wschodu znajduje się brama główna (tzw. żelazna) z 4. ćw. XVIII w. ze stróżówką z wieżą z 1877 r. i pocz. XX w. Park zdrojowy ukształtowany w kilku etapach w ciągu XIX w., w wyniku przekształcenia wcześniejszego ogrodu kwaterowego w kierunku krajobrazowym. Zakomponowany na osi wschód-zachód, na obu brzegach rz. Bochotniczanki (dopływu Bystrej) ze stawem pośrodku, alejami: lipową, kasztanową, parterami trawnik i kwietników, łączący się z nadrzecznymi łąkami.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Bożena Stanek-Lebioda, OT NID w Lublinie, 11-05-2015 r.