Budynki charakteryzują się oryginalnymi rozwiązaniami funkcjonalnymi i architektonicznymi, z elementami stylizowanego wystroju. Dziedziniec folwarczny stanowi element historycznej struktury dawnego majątku, z zabytkowym założeniem pałacowo-parkowym.

Historia

Witnica jest to wieś o metryce średniowiecznej, wzmiankowana w źródłach w 1248 i 1337 roku. Od połowy XVI do początku XIX wieku wieś i majątek należała do rodziny von Sack, fundatorów okazałego pałacu. Od 1801 do 1945 roku majątek w Witnicy był własnością rodziny von Oelsen. W 1850 roku majątek witnicki, razem z okolicznymi folwarkami, liczył 5473 morgi ziemi. W 1929 roku cały majątek obejmował 2057 ha ziemi, w tym 1242 ha stanowiły pola uprawne; hodowano głównie owce, bydło i konie.

Po II wojnie światowej zespół użytkowany był przez wojsko radzieckie, pod koniec lat 40. XX wieku przejęty przez Państwowe Nieruchomości Ziemskie, następnie Państwowe Gospodarstwa Rolne. Po 1991 roku zespół zabudowy folwarcznej był w zasobie Agencji Nieruchomości Rolnych, obecnie stanowi współwłasność podmiotu prawa handlowego i osób fizycznych.

Od 2 połowy XIX wieku datuje się rozbudowa zespołu folwarcznego oraz historia aktualnie zachowanej zabudowy gospodarczej. Większość budynków w ramach dziedzińca gospodarczego wzniesiono w latach 60-70. XIX wieku, o czym świadczą datowniki na ścianach (stodoła - 1870 r., gorzelnia - 1875 r.) oraz jednorodność konstrukcyjna i stylowa poszczególnych obiektów. W owym czasie właścicielem majątku był Johan Magnus von Oelsen, który rozbudował również pałac i założenie parkowe. Pod koniec XIX wieku wybudowano kolonię mieszkalną robotników folwarcznych, w tym zabytkowy dom ulokowany w obrębie podwórza gospodarczego.

Opis

Dziedziniec folwarczny zlokalizowany jest w południowej części wsi, po zachodniej stronie ulicy Chojeńskiej, w osi założenia pałacowo-parkowego. Podwórze gospodarcze składa się z dwóch, łączących się z sobą dziedzińców. Mniejszy (północny) w kształcie wydłużonego prostokąta, pierwotnie zabudowany w kształcie podkowy, otwartej od południa. Wzdłuż drogi ulokowana jest obora i dom mieszkalny, rozdzielone wjazdem flankowanym wieżami w/w budynków, a wzdłuż boku zachodniego znajdują się dwie obory (w tym jedna w stanie ruiny - niezabytkowa). Główne podwórze gospodarcze ma kształt zbliżony do kwadratu, z wjazdem od drogi wiejskiej (od wschodu) i od strony pola (od zachodu). Budynki tworzą zwarte ciągi zabudowy, o zamkniętej kompozycji przestrzennej, z otwarciem komunikacyjnym w kierunku północnym - w stronę małego dziedzińca. Wzdłuż ulicy ulokowane są: magazyn zbożowy, stodoła i budynek gospodarczo- magazynowy (ob. ruina). Południowa część podwórza wyznacza ciąg zabudowy, złożony ze: stodoły oraz niezbytkowne budynki magazynowe i inwentarskie. W zachodniej części podwórza ulokowana są magazyn zbożowy i stodoła, a w części północnej - gorzelnia.

Zabytkowe budynki mają konstrukcję murowaną (hełm wieży domu ryglowy) z cegły ceramicznej, bądź z cegły i kamienia łamanego, o nietynkowanych elewacjach, z dekoracyjnym detalem architektonicznym (gzymsy i fryzy, nadproża, pilastry, lizeny, płyciny, sterczyny). Obiekty założone są na planie prostokąta lub z niewielkimi ryzalitami tworzącymi rozczłonkowaną bryłę (obora, gorzelnia, dom mieszkalny).

Zabudowa dziedzińca folwarcznego:

Obora (11) - wzniesiona została w 3 ćw. XIX w., murowana z cegły ceramicznej, na wysokim kamiennym cokole, nietynkowana. Budynek założony na planie prostokąta (49 x 15 m), dwukondygnacyjny, nakryty płaskim dachem dwuspadowym, z czworoboczną (trzykondygnacyjną) wieżą, zwieńczoną drewnianym hełmem. Elewacje o regularnych podziałach osiowych, odzwierciedlających funkcjonalny układ wnętrza, akcentowanych układem lizen oraz otworów okiennych i drzwiowych; całość z licznymi gzymsami i fryzami, łukowatymi i schodkowymi nadprożami. W elewacji wschodniej wyprowadzone są trzy szczyt, opięte sterczynami, dekorowane gzymsami arkadkowymi. Główną część wnętrza zajmuje obora stanowiskowa z gankami paszowymi i gnojowymi - w osi wjazdów od zachodu. Przy szczytach ulokowane są pomieszczenia pomocnicze i paszarnia.

Magazyn zbożowy (12) - datowany jest na 3 ćw. XIX w., murowany z kamienia (dolne kondygnacje) i cegły ceramicznej, założony na planie prostokąta (18 x 11 m), trzykondygnacyjny, nakryty wysokim dachem dwuspadowym. Elewacje mają regularne podziały osiowe, ale bez elementów dekoracyjnych. Poszczególne kondygnacje są jednownętrzna, z podłogowym składowaniem zboża oraz klatką schodową przy szczycie południowym.

Stodoła (13) - wybudowana została w 3 ćw. XIX w., murowana z cegły ceramicznej, na wysokim kamiennym cokole, nietynkowana. Budynek wzniesiony na planie prostokąta (28 x 11 m), parterowy, jednoprzestrzenny, nakryty płaskim (wtórnym) dachem dwuspadowym. Jest to stodoła dwuklepisowa, przejazdowa, zaadaptowana na magazyn. Elewacje dzielone są ceglanymi lizenami oraz układem wrót i szczelinowych otworów wentylacyjnych.

Budynek gospodarczo-magazynowy (14), ob. w stanie ruiny; wartość zabytkową stanowi elewacja wschodnia, zlicowana z sąsiednimi budynkami. Budynek o analogicznej matryce i konstrukcji jak reszta zabudowy gospodarczej ulokowanej wzdłuż ulicy. Zabytkowa elewacja wschodnia ma regularny układ 4-osiowy, dzielona lizenami oraz gzymsami (pilastymi i kordonkowymi), z odcinkowymi nadprożami otworów.

Stodoła (15) - wzniesiona została w 1870 roku (data umieszczona w szczycie wschodnim), posadowiona szczytem do drogi wiejskiej. Jest to budynek murowany z kamienia łamanego (przyziemie) i cegły ceramicznej, nietynkowany, założony na planie prostokąta (60 x 12 m), dwukondygnacyjny - z poddaszem składowym, nakryty dachem dwuspadowym. Elewacje mają regularne podziały osiowe, akcentowane układem lizen oraz gzymsami kordonkowymi. Elewacja szczytowa wschodnia z 3-osiowymi blendami, lizenami i gzymsami oraz zróżnicowane są kolorystyką i fakturą kamiennego i ceglanego budulca. Wnętrze zostało przebudowane (w tym zamurowano przejazdy bramne) wtórnie zaadaptowane na magazyn.

Magazyn zbożowy (20) - pochodzi z 3 ćw. XIX w., murowany z cegły ceramicznej, nietynkowany, założony na planie prostokąta (27 x 12 m), trzykondygnacyjny, nakryty płaskim dachem dwuspadowym. Elewacje mają arytmiczne podziały osiowe, opięte regularnym układem lizen i dzielone gzymsami. We wnętrzu wprowadzono nowe stropy betonowe.

Stodoła (21), ob. magazyn - wzniesiona została w 3 ćw. XIX w., murowana z cegły ceramicznej, nietynkowana, Jest to budynek wielkokubaturowy, założony na planie wydłużonego prostokąta (70 x 22 m), dwukondygnacyjny, nakryty płaskim dachem dwuspadowym. Pierwotna kompozycja elewacji została częściowo zatarta przez zamurowanie niektórych wjazdów, z zachowanym układem lizen, gzymsów oraz rytmem otworów okiennych na II kondygnacji

Gorzelnia (22) - pochodzi z 1875 r. (data nad wejściem frontowym), murowana z cegły ceramicznej, na wysokim kamiennym cokole, nietynkowana. Budynek charakteryzuje się nieregularnym rzutem i lekko rozczłonkowana bryłą. Jest to budynek dwukondygnacyjny, z użytkowym (dwupoziomowym) poddaszem), nakryty wysokim dachem dwuspadowym. Elewacje zachowały pierwotną kompozycję i wystrój, akcentowane lizenami, gzymsami (kordonkowymi i schodkowymi), nadprożami okiennymi oraz fakturą i kolorystyką muru ceglanego. Fasada w układzie 12-osiowym, z 4-osiowym ryzalitem zwieńczonym trójkątnym szczytem oraz portalem drzwiowym ujętym parterowym ryzalitem. Przy kotłowni ustawiony jest ceglany, cylindryczny komin.

Obora (24) - wybudowana została w 4 ćw. XIX w., murowana z cegły ceramicznej i kamienia łamanego (przyziemie), założona na planie zbliżonym prostokąta, parterowa z użytkowym poddaszem (podwyższonym o ściankę kolankową), nakryta wysokim dachem dwuspadowym z pokryciem dachówkowym. Do ściany zachodniej dostawiona jest parterowa paszarnia, a do ściany południowej ceglana mleczarka, o nieregularnej bryle. Elewacje charakteryzują się regularnymi podziałami osiowymi, z naprzemiennym układem wrót i okien oraz ciągiem wyłazów w ściance kolankowej. Elewacje dekorowane są prostymi gzymsami kostkowymi i schodkowymi oraz odcinkowymi nadprożami. Wnętrze ma poprzeczny układ stanowiskowy, z gankami paszowymi i gnojowymi.

Budynek mieszkalny (26) pochodzi z kon. XIX w., stanowi najmłodszy element zabytkowego zespołu zabudowy folwarcznej. Ściany obwodowe są murowane z cegły ceramicznej, nietynkowane, wtórnie malowane; ściany zwieńczenia wieży w konstrukcji ryglowej. Budynek charakteryzuje się nieregularnym rzutem, złożonym z prostokątnego korpusu, ryzalitu północnego oraz kwadratowej wieży przy ścianie południowej. Bryła wyraźnie rozczłonkowana: korpus i ryzalit są parterowe z mieszkalnym poddaszem, nakryte dachem naczółkowym z facjatkami i dwuspadowym pod dachówka karpiówką; wieża trzykondygnacyjna, zwieńczona ryglowym hełmem z daszkiem czterospadowym o falistej linii. Elewacje o pierwotnej kompozycji i wystroju, opięte narożnymi (strzępiastymi) lizenami, dzielone kostkowym gzymsem międzykondygnacyjnym, a otwory zwieńczone odcinkowymi i półkolistymi nadprożami. W szczytach budynku snycersko opracowane elementy więźby dachowej. Stolarka okienna i drzwiowa jest wtórna, ale osadzona w pierwotnych otworach. Wnętrze pełni w całości funkcje mieszkalne, łącznie z ryzalitem północnym, mieszczącym pierwotnie stajnię.

Budynki folwarczne dostępne są z zewnątrz (od strony drogi); wnętrze dziedzińca i budynki dostępne po uprzednim uzgodnieniu z dzierżawcą terenu („Przedsiębiorstwo Naukowo-Techniczne CIBET, sp. z o.o.")

Oprac. Waldemar Witek, OT NID Szczecin, 27-12-2016 r.