Stanowi unikatowy element w krajobrazie Padołu Zamojskiego.

Usytuowanie i opis obiektu

Cmentarzysko kurhanowe jest położone na południowy-zachód od zwartej zabudowy wsi Mokre, przy szosie Mokre-Hubale, obok lasu, na łąkach zwanych „Wspólnota Gminna”, niegdyś nazywanych pastwiskiem „Mokrzyńskim”. Rozciąga się ono na południowym stoku cypla, wchodzącego w rozległą i podmokłą dolinę rzeki Topornicy.

Cmentarzysko kurhanowe zajmuje powierzchnię ok. 4 ha, na której zlokalizowanych jest 46 kurhanów. Kopce na cmentarzysku układają się w trzy prawie równoległe rzędy, przebiegające na osi wschód-zachód. W obrębie tego układu tworzą 6 skupisk o różnej liczebności. Średnice owalnych w zarysie nasypów kurhanowych wynoszą obecnie przeciętnie po ok. 6-12 m, a ich wysokość waha się w granicach od 0,3 m do 1,2 m. Są to mogiły zawierające pochówki ciałopalne z okresu wczesnego średniowiecza.

Historia

Cmentarzysko kurhanowe na terenie dzisiejszej wsi Mokre funkcjonowało we wczesnym średniowieczu (VII/VIII - IX w.). Do literatury archeologicznej cmentarzysko w Mokrem wprowadził w 1921 r. Michał Drewko. Ze starszej literatury wynika, że dawniej kurhanów było znacznie więcej. Ciągnęły się dalej w kierunku zachodnim wzdłuż całej krawędzi lasu w Mokrem i występowały na polach ornych wsi Hubale. Wiele z nich uległo zniszczeniu w okresie międzywojennym na skutek rozorania lub podczas budowy drogi z Mokrego do Hubal. Kilku rabunkowych wkopów w nasypy kopców dokonali w latach 30. XX w. nieznani pseudobadacze, niszcząc bezpowrotnie pierwotną stratygrafię obiektów. Po II wojnie światowej, aż do lat 80-tych, teren cmentarzyska użytkowany był jako „dzika” piaskownia, co spowodowało częściowe zniszczenie kilku kolejnych kopców. Obecnie teren cmentarzyska jest chroniony przez włączenie go w granice rezerwatu przyrodniczego susła perełkowanego „Hubale”.

Stan i wyniki badań

Badania wykopaliskowe na stanowisku prowadzili w latach 1981-83 Leszek Gajewski i Andrzej Kutyłowski oraz w 1986 r. Wiesław Koman. Plan sytuacyjno-wysokościowy stanowiska wykonał w 1986 r. Włodzimierz Zieliński. Badania powierzchniowe Archeologicznego Zdjęcia Polski na stanowisku przeprowadził w 1986 r. Andrzej Urbański.

Jak wykazały kilkusezonowe badania wykopaliskowe, które w sumie objęły 8 kopców, pierwotnie nasypy kurhanowe były wyższe (ok.1,50-2 m) i miały mniejsze średnice (około 5-9 m), ale z biegiem czasu uległy stopniowej destrukcji, tj. niwelacji, denudacji i rozsuwaniu pod wpływem czynników atmosferycznych i środowiskowych. Sprzyjał tym działaniom rodzaj materiału, z którego były usypane - piasek rzeczny. Z badań archeologicznych wynika, że kurhany zawierały pochówki ciałopalne. Kremacja zwłok zmarłych odbywała się poza cmentarzyskiem, a spalone kości zbierano do glinianych naczyń (popielnic) i ustawiano na szczycie wcześniej usypanego kurhanu lub zakopywano w jego górnej partii. Kurhany zawierały zwykle fragmenty kilku naczyń (3-6), będących przeważnie popielnicami z materiałem kostnym, a część z nich tzw. przystawkami, tj. naczyniami, które rozbijano w trakcie trwania obrzędów rytualnych, bądź darami grobowymi, w których składano jadło.

Kurhany badane wykopaliskowo:

Kurhan nr 1 - Położony na północno-wschodnim krańcu cmentarzyska. Badania wykazały, że pierwotnie miał kopczykowaty nasyp, z trzech stron (od zachodu, północy i wschodu) otoczony rowkowatym zagłębieniem. Kurhan zawierał 3 pochówki ciałopalne popielnicowe ( jeden podkurhanowy?, dwa nakurhanowe).

Kurhan nr 2 - Położony na północno-wschodnim krańcu cmentarzyska. Według badań, pierwotny zarys podstawy kopca był najprawdopodobniej czworoboczny o wymiarach 8x8 m, a jego pierwotna wysokość ok. 2 m. Z trzech stron (od zachodu, północy i wschodu) otoczony był rowkowatymi zagłębieniami. Kurhan zawierał 2-4 pochówki ciałopalne popielnicowe nakurhanowe.

Kurhan nr 3 - Położony na północno-wschodnim krańcu cmentarzyska. Według badań, pierwotnie podstawa nasypu kurhanu posiadała kształt zbliżony do prostokąta o lekko zaokrąglonych narożnikach, średnicy ok. 6,5 m po osi W-E i około 7 m po osi N-S. Kurhan zawierał 5 pochówków ciałopalnych popielnicowych.

Kurhan nr 4 - Położony w grupie kurhanów na północno-wschodnim krańcu cmentarzyska, zniszczony na skutek wybierania piasku (zachowana tylko część ćwiartki północno-wschodniej). Według badań, pierwotnie podstawa nasypu miała kształt czworoboku z zaokrąglonymi narożnikami, natomiast od północy i wschodu ograniczały go dwie rowkowate jamy przykurhanowe. W zachowanej części kurhanu zarejestrowano 1 pochówek ciałopalny popielnicowy, niewątpliwie obiekt zawierał więcej pochówków.

Kurhan nr 5 - Położony w grupie trzech kurhanów na północnym krańcu cmentarzyska, lekko zniszczony współczesnymi wkopami. Przed przystąpieniem do badań kurhan miał niski, płaski, w zarysie owalny nasyp o średnicach 10 x 9,5 m z maksymalną wysokością ok. 0,25 m. Według badań, pierwotnie podstawa nasypu miała kształt czworoboku z silnie zaokrąglonymi narożnikami i długościach 8 m po osi N-S i 7 m po osi W-E. Od zachodu ograniczała go nerkowato-owalna jama przykurhanowa o nieckowatym przekroju poprzecznym. Kurhan zawierał prawdopodobnie 2 pochówki ciałopalne popielnicowe i jedno naczynie towarzyszące jako przystawka.

Kurhan nr 6 - Położony w grupie trzech kurhanów na północnym krańcu cmentarzyska, lekko zniszczony współczesnymi wkopami. Według badań, pierwotny nasyp kurhanu posiadał owalny, nieco wydłużony (po osi N-E) zarys o średnicach 7 m i 6 m. Po zachodniej stronie kurhanu odkryto niewielką, nerkowatą jamę przykurhanową przylegającą do nasypu, natomiast duża rowkowata jama o sierpowatym przebiegu otaczała kurhan od strony północno-wschodniej. Kurhan zawierał prawdopodobnie 2 pochówków ciałopalne popielnicowe nakurhanowe z 2 naczyniami towarzyszącymi jako przystawki.

Kurhan nr 7 - Położony w grupie trzech kurhanów na północnym krańcu cmentarzyska. Według badań, Pierwotny nasyp kurhanu posiadał kształt czworoboczny o zaokrąglonych narożach i lekko wybrzuszonych ścianach bocznych, których długość wynosiła ok. 6,5 m po osi N-S i 6 m po osi W-E. Przy północnym stoku znajdowała się dość rozległa jama przykurhanowa o głębokości ok. 40 cm. Kurhan zawierał kilka pochówków ciałopalnych popielnicowych z naczyniami towarzyszącymi jako przystawki (dokładne określenie ilości pochówków nie jest możliwe ze względu na duże rozproszenie artefaktów).

Kurhan nr 8 ( 35 według numeracji na stanowisku) - Położony samotnie w południowej części cmentarzyska. Według badań, pierwotny nasyp kurhanu posiadał kształt lekko zdeformowanego prostokąta o nieco wypukłych krawędziach bocznych i silnie zaokrąglonych narożach. Wymiary podstawy nasypu wynosiły 7,5 m po osi N-S i 6,5 m po osi W-E. nasyp na znacznym odcinku obwodu otoczony był dość szeroką (2-3 m) podkowiastą jamą przykurhanową o głęb. 60-70 cm. Kurhan zawierał 1 pochówek ciałopalny popielnicowy z przypuszczalnie 2 naczyniami towarzyszącymi jako przystawki.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Ewa Prusicka, OT NID w Lublinie, 02-04-2015 r.