W jego krypcie znajduje się najstarsze w kraju romańskie sklepienie krzyżowe czterodzielne, wsparte na jednym filarze - w krypcie wschodniej.

Historia

Według kronik Jana Długosza opactwo benedyktyńskie w Mogilnie zostało ufundowane w 1065 r. przez Bolesława Śmiałego. Badacze współcześni (Gerard Labuda, Zygmunt Świechowski, Andrzej Koss) łączą budowę z panowaniem Kazimierza Odnowiciela, ok. poł. XI wieku. Przybyli w tym czasie benedyktyni pochodzili prawdopodobnie z Brauweiler spod Kolonii. Opactwo odegrało w średniowieczu ważną rolę w chrystianizacji Pomorza i Mazowsza. Było właścicielem ogromnych dóbr ziemskich. Kościół św. Jana Apostoła powstał w 2 poł. XI w. Pierwotnie była to trójnawowa bazylika z apsydą główną i parą apsyd zamykających transept oraz wieżą od zachodu. Prawdopodobnie prezbiterium zajmowało w tym czasie dwa poziomy, dopiero później zostało przekształcone na kryptę. W krypcie ulokowano najstarsze w Polsce sklepienie krzyżowe wsparte na jednym filarze. Około poł. XIII w. kościół został zniszczony podczas najazdu Władysława Odonica, po czym obiekt odbudowano. Przebudowa gotycka świątyni trwała prawdopodobnie od poł. XIV w., a zakończono ją na początku XVI w. - wówczas założone zostały późnogotyckie sklepienia. Za przyczynę przebudowy uważa się pożar miasta Mogilna w 1499 roku, podczas którego spłonął klasztor. W XVI i XVII w. obiekt został zaadaptowany na siedzibę biskupów gnieźnieńskich, piastujących również funkcje opatów. W 1690 r., klasztor został zajęty siłą przez kanclerza kapituły gnieźnieńskiej Andrzeja Łęckiego i okupowany przez 12 lat. Dzięki przekazom opata klasztoru świętokrzyskiego Krystyna Stanisława Mireckiego z 1707 r., wiemy, że na początku XVIII w. obiekt był poważnie zaniedbany. Odnowa życia zakonnego nastąpiła po wyłączeniu spod jurysdykcji biskupów gnieźnieńskich i po przyłączeniu do polsko-litewskiej kongregacji klasztorów benedyktyńskich. W 1816 r. pruskie władze wydały zakaz przyjmowania nowych zakonników i wyboru opatów. Kasata klasztoru miała miejsce w 1833 roku. W następnych latach zabudowania poklasztorne przejęły komitety szkolne parafii katolickiej i gminy ewangelickiej. W latach 1847-1881 oraz 1880 miały miejsce prace remontowe prowadzone w związku z przystosowaniem budynku do celów szpitalnych. W trakcie II wojny światowej Niemcy przetrzymywali tu angielskich jeńców i żydowskie kobiety. Po wojnie część zabudowań przeszła pod zarządzanie państwowe. Obecnie w zabudowaniach klasztornych mieści się Europejskie Centrum Dialogu.

Zabytek dostępny. Klasztor i kościół dostępne od zewnątrz po uprzednim telefonicznym (bądź e-mailowym) umówieniu się z właścicielem obiektu.

Oprac. Filip Badowski, OT NID w Toruniu, 07-12-2015 r.