Rzadki przykład renesansowej rezydencji zamkniętej w ramach średniowiecznej jeszcze idei kopca otoczonego fosą.

Historia

Dwór na obszernym kopcu otoczonym nawodnioną fosą, powstał w latach 90. XVI w. z inicjatywy Andrzeja Dunin Modliszewskiego herbu Łabędź (zm. w 1604 r.). Na podstawie pozostałości renesansowego detalu kamiennego przypuszcza się, że w budowę zaangażowany był warsztat z kręgu Santi Gucciego, któremu przypisywane są też rodzinne nagrobki Łabędziów w kolegiacie (obecnie katedrze) w Łomży. Obiekt prawdopodobnie poprzedzała późnośredniowieczna fortalicja, określona przez Jana Długosza jako „wyjątkowa”. W latach 30. XVII w. dobra kupił opat wąchocki, a później biskup chełmiński i arcybiskup gnieźnieński, Jan Lipski herbu Łada. Przypisuje mu się wzniesienie na modliszewickiej wyspie wieży bramnej (do dziś ozdobionej jego herbem), do której prowadził przerzucony nad fosą zwodzony most; w górnej sali tej wieży dowodnie odbywały się wówczas koncerty muzyczne. Lipski urządził też kaplicę na piętrze północnej baszty dworu. Trzeci etap rozwoju zabudowy w obrębie kopca łączony jest z rodziną Małachowskich, która objęła dwór w posiadanie około 1730 r. W 2. poł. XVIII i 1. poł. XIX w. wzniesiono przyległy do wieży bramnej budynek gospodarczy, tradycyjnie nazywany kuźnią, poczyniono też szereg prac w obrębie dworu, między innymi położono nowe ceglane posadzki. W 2. poł. XIX w. dwór był już w stanie daleko posuniętej ruiny; ok. 1870 r. rozebrano górne kondygnacje baszt, część południowej elewacji, tarasy i część schodów, zamurowano też otwory w pomieszczeniach przyziemia. W 1. poł. XX stulecia rozebrano ściany działowe i sklepienia, zniszczały również gontowe dachy baszt. Modliszewicka wyspa stała się wówczas miejscem, z którego okoliczna ludność czerpała materiał budowlany. W 1940 r. cały majątek zwany Końskie Wielkie, wraz z Modliszewicami, zajęli Niemcy, a w 1946 r. przejęto go na cele reformy rolnej. Zespół dworski stał się własnością Skarbu Państwa, użytkowaną przez Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolniczego. W 1976 r. dr Eligia Gąssowska i prof. Leszek Kajzer wykonali badania archeologiczno-architektoniczne, które pozwoliły ustalić chronologię budowy i etapów przekształceń rezydencji, na ogół uważanej do tego czasu za dzieło biskupa Jana Lipskiego. Od lat 80. XX w. do dziś dwór jest remontowany; częściowo przywrócono w nim podziały wewnętrzne i uzupełniono ubytki w elewacjach. W latach 1984-1985 całkowicie wyremontowano budynek tzw. kuźni oraz wieżę bramną, w której mieści się obecnie siedziba Stowarzyszenia Lokalnej Grupy Działania „U Źródeł”. Zespół dworski jest własnością Województwa Świętokrzyskiego, w użytkowaniu Świętokrzyskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego.

Opis

Zespół rezydencjonalny znajduje się we wsch. części wsi, na obszernym kopcu, otoczonym nawodnioną fosą. Składają się nań budynek dworu, wieża bramna, do której prowadzi przerzucony nad fosą mostek (jedyne przejście na kopiec) oraz dobudowany do wieży budynek gospodarczy (tzw. kuźnia). Środkową część majdanu wypełnia obszerny dziedziniec.

Trzykondygnacyjny, częściowo podpiwniczony budynek dworu, stojący na pd. skraju kopca, zbudowany jest z cegły oraz kamienia polnego i łamanego - na rzucie prostokąta (około 11 x 27 m), z dwiema okrągłymi basztami usytuowanymi w przeciwległych narożach. Asymetryczne usytuowanie alkierzy nie ma analogii w budownictwie rezydencjonalnym XVI w. i decyduje o wyjątkowości modliszewickiej siedziby w skali kraju; podobnie asymetryczne jest pierwotne rozplanowanie wnętrz. Może to oznaczać wpływy estetyki manieryzmu na warsztat wznoszący budowlę. Dwór ozdabiała niegdyś bogata dekoracja kamieniarska, o zróżnicowanej stylistyce, od sięgającej późnego średniowiecza (tzw. „ośli grzbiet”), poprzez renesansowe nadproża, do manierystycznych obramień rautowych. Częściowo zachowała się ona do dziś. Do elewacji głównej (pn.) przystawiony jest taras na arkadowych filarach, na który wiodą odtworzone w 2. poł. XX w. schody. Znajduje się tutaj główne wejście, z rautowym portalem i nadprożem, na którym wyryto inskrypcję: CHRISTUS REX FORTIS VENIT IN PACE ET [DEUS HO]MO FACTUS EST SI DEUS NOBISCUM QUIS CO[NTRA] NOS. Poza tym zachowały się fragmenty kilku kamiennych, profilowanych obramień okien. Obronny charakter budowli podkreślają zachowane w murach baszt kluczowe strzelnice.

Wieża bramna, dwukondygnacyjna, wzniesiona na rzucie kwadratu w pn. części kopca, zbudowana jest z płaskiego kamienia łamanego. Arkadowo sklepiony otwór przejazdowy poprzedza okazały kamienny portal, flankowany pilastrami i obeliskami, zwieńczony trójkątnym naczółkiem, w którym umieszczono kartusz z herbem Łada, biskupa Jana Lipskiego. Na uwagę zasługują otwory strzelnicze, umieszczone w cokole portalu. Wystroju elewacji głównej dopełniają profilowane obramienia okien.

Od strony zachodniej przylega do wieży bramnej budynek gospodarczy, zwany kuźnią, zbudowany na rzucie wydłużonego prostokąta, parterowy, z użytkowym poddaszem. Podobnie jak wieżę bramną, wzniesiono go z łamanego kamienia.

Zabytek dostępny tylko z zewnątrz, tylko brama w godzinach pracy Stowarzyszenia.

oprac. Aleksandra Ziółkowska, 24-11-2015 r.