Zachowany w formie trwałej ruiny zamek w Mirowie stanowi cenny w skali kraju przykład założenia rezydencjonalno-obronnego, powstałego z przekształcenia XIV-wiecznej strażnicy w zamek. Obiekt zawiera czytelne i autentyczne pozostałości średniowiecznej strażnicy, jak i partie wzniesione w XV i XVI w. w ramach przekształcania strażnicy w zamek Lisów oraz Myszkowskich, a także pozostałości średniowiecznych i nowożytnych elementów fortyfikacyjnych w postaci fos, wałów ziemnych, murów obronnych, baszt czy hurdycji. Pozostające od ponad dwustu lat w stanie ruiny założenie, poza wartościami historycznymi, artystycznymi i naukowymi, charakteryzuje się również wartością dawności przejawiającą się oddziaływaniem emocjonalnym zabytku.

Historia

Początki zamku w Mirowie związane są z wybudowaniem przez Kazimierza Wielkiego około połowy XIV w. strażnicy, będącej elementem umocnień nadgranicznego systemu obronnego od strony Śląska. Założenie, odpowiadające dolnym partiom zachowanego zamku górnego, wzniesione zostało na wysokim masywie skalnym, otoczonym tak zwanym zamkiem dolnym, to jest dwoma dziedzińcami wydzielonymi murami obronnymi wkomponowanymi w ostańce skalne i dostępnymi przez bramy od wschodu i północnego zachodu W ramach rozbudowy, zrealizowanej przypuszczalnie w tym samym okresie, wydzielony został dziedziniec południowy, otoczony murem kurtynowym z własną bramą. Począwszy od 1. połowy XV w., to jest po przejściu założenia w ręce rycerzy Lisów z pobliskich Koziegłów, strażnica stopniowo przekształcana była w założenie zamkowe, łączące funkcje militarne z mieszkalnymi. Za czasów Myszkowskich na zamku górnym wzniesiono kolejne pomieszczenia, zabudowano niewielki dziedziniec, wybudowano wieżę mieszkalną od południowego wschodu oraz basztę bramną od południa, a także znacząco nadbudowano mur kurtynowy. W 2. połowie XVI w. w południowo-zachodniej części zamku górnego wzniesiono owalną wieżę, jak również wzmocniono skarpą istniejącą wieżę mieszkalną. Zamek górny oraz wieża mieszkalna w 1. połowie XVII w. zostały podwyższone o kolejną kondygnację. Począwszy od końca XVI w., wraz z przeniesieniem głównych siedzib rodowych Myszkowskich do Pińczowa i Książa Wielkiego, zamek służył przede wszystkim kolejnym zarządcom dóbr. W połowie XVII w. i na początku XVIII w. został częściowo zniszczony w trakcie najazdów szwedzkich. W 1787 r. założenie ostatecznie opuszczono i od tego czasu systematycznie popadało w ruinę. Już w połowie XIX w., w trakcie przeprowadzania pierwszej inwentaryzacji obiektu, odnotowano, że na zamku zniszczeniu uległy dachy oraz część murów zewnętrznych i wewnętrznych. W latach 50. XX w. na zamku prowadzone były prace zabezpieczające i konserwatorskie.

Opis

Ruiny zamku Mirów znajdują się na obszarze Jury Krakowsko-Częstochowskiej, we wsi Mirów, na szczycie skały wapiennej, stanowiącej część tzw. Grzędy Mirowskiej, rozlokowanej w niewielkim oddaleniu od zabudowy wsi, około 1,5 km na zachód od zamku w Bobolicach i około 2,5 km na południowy wschód od strażnicy w Łutowcu. Założenie, zachowane obecnie w formie tak zwanej trwałej ruiny, składa się z tak zwanego zamku górnego oraz ulokowanego u jego podnóża zamku dolnego, otoczonych pozostałościami fosy i wałów ziemnych oraz murów obronnych wkomponowanych w ostańce skalne. Obszar zamku dolnego, rozlokowany wokół zamku górnego na nieregularnym planie, wyznaczają pozostałości dawnych murów obronnych. W ich obrębie mieszczą się trzy dziedzińce gospodarcze, w tym obszerny od południowego-zachodu i północy, przedzielony murem poprzecznym na dwie części poprzedzone zachowanymi reliktowo basztami bramnymi od południowego wschodu i zachodu. Od wschodu ulokowany jest niewielki dziedziniec wewnętrzny na planie zbliżonym prostokąta, zamknięty od wschodu wysokim murem kurtynowym z półbasztami, od północy pozostałościami dawnej baszty kwadratowej, od południa zachowaną w formie ruiny czterokondygnacyjną wieżą mieszkalną, a od zachodu masywem skalnym z zamkiem górnym. W górnej partii północnej półbaszty zachowały się pozostałości hurdycji z otworami strzelniczymi, z kolei w wieży mieszkalnej trzy kamienne portale, w tym dwa późnogotyckie z końca XV w. zamknięte łukiem trójlistnym oraz renesansowy, profilowany z około 1530 r. Zachowany w formie ruiny zamek górny jest założeniem rozmieszczonym jest na planie wieloboku zbliżonego do trapezu, zasadniczo dwukondygnacyjnym, z dwutraktowym układem pomieszczeń i dominantą w formie ulokowanej od południowego zachodu wieży na rzucie zbliżonym do trójkąta, w górnej partii o obrysie eliptycznym.

Dostęp do zabytku ograniczony. Obiekt ze względu na zły stan zachowania i prowadzone prace konserwatorskie dostępny jest z zewnątrz.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 23.10.2014 r.

Bibliografia

• Antoniewicz M., Zamki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, Kielce 1998.
• Błaszczyk W., Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w roku 1962 na zamku w Mirowie pow. Myszków, „Biuletyn Śląskiego Instytutu Naukowego” 1964, nr 40, s. 87-94.
• Bogdanowski J., Dawna linia obronna Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Problemy konserwacji i adopcji dla turystyki, „Ochrona Zabytków“ 1964, nr 4, s. 3-36.
• Guerquin B., Zamki w Polsce, Warszawa 1984, s. 216-217.
• Janczykowski J., Zakres ingerencji w zabytki w przypadku utrwalania ruiny - zamki Mirów i Tenczyn. Praktyka stosowania karty z Ciechanowca, (w:) Zamki w ruinie - zasady postępowania konserwatorskiego, B. Szmygin, P. Molski (red.), Warszawa - Lublin 2012, s. 251-264.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VI: Województwo katowickie, z. 9: Powiat myszkowski, I. Rejduch-Samkowa, J. Samek (red.), Warszawa 1962, s. 16-18.