budowli. Początek założeniu dał wzniesiony w l. dwudziestych XIX w. dla znamienitej wielkopolskiej rodziny Mielżyńskich niewielki budynek mieszkalny zwany „altaną”, zaprojektowany przez znanego architekta berlińskiego Karola Fryderyka Schinkla. Altana ta przebudowana została w okresie od lat czterdziestych XIX w. do 1870 r. przez ówczesnego właściciela Miłosławia Seweryna Mielżyńskiego (który przygotował też projekt budynku) na bardziej okazałą siedzibę - willę-muzeum. Ostatnia rozbudowa, podczas której budowla uzyskała formę okazałego, neorenesansowego pałacu, przeprowadzona została w latach 1985-99 z inicjatywy Józefa Kościelskiego. Rezydencję otacza krajobrazowy park, w którym znajduje się najstarszy na ziemiach polskich pomnik Juliusza Słowackiego. Miłosław w czasach Mielżyńskich i później był znany ze swych zbiorów dzieł sztuki, gościli tu m. in. poeci, pisarze, muzycy i malarze, a także uczestnicy powstań i wygnańcy polityczni.

Historia

Najstarsza wzmianka o Miłosławiu pochodzi z 1314 r. Była to wieś szlachecka, ośrodek dużego klucza dóbr ziemskich. Jej właścicielami byli wówczas Doliwowie Miłosławscy. W 1397 r. na terenie wsi założono miasto. Od 1487 do XVII w. dziedzicami Miłosławia byli Górscy. W 1539 r. staraniem Piotra i Macieja Górskich Miłosław otrzymał przywilej odnawiający nadane wcześniej prawo miejskie. Po Górskich właścicielami majętności miłosławskiej byli Grabscy, następnie, w l. 1777-1895 - Mielżyńscy (samo miasto Miłosław od 1833 r. zgodnie z nowym prawem miejskim było miastem wolnym). W czasie Wiosny Ludów 30 kwietnia 1848 w Miłosławiu miała miejsce zwycięska bitwa powstańców z wojskami pruskimi. W l.1895- 1939 r. majątek należał do Kościelskich.

Rezydencja miłosławska posiada bardzo bogatą historię. W XVIII w. istniał tu niewielki dwór Mielżyńskich. W l. dwudziestych XIX w. w jego pobliżu wzniesiono dla Józefa Mielżyńskiego (?) niewielki budynek mieszkalny określany jako „willa - kasyno” lub „altana”. Autorem jego projektu był Karol Fryderyk Schinkel. Fundamenty i części murów tego budynku do dziś zachowały się w partii środkowej obecnego pałacu. Dawna willa została rozbudowana przez kolejnego właściciela dóbr miłosławskich, znanego działacza społecznego i politycznego, malarza, architekta-amatora, kolekcjonera - Seweryna Mielżyńskiego, który w 1841 r. powrócił do Wielkiego Księstwa Poznańskiego po wieloletnim wygnaniu. W 1842 r. zamieszkał on w Miłosławiu, który stał się terenem jego działalności gospodarczej i budowlanej. Plan rozbudowy przygotował S. Mielżyński w l. 1843-44. Początkowo przewidywał on wzniesienie regularnej, symetrycznej budowli z dwiema wieżami, jednak w trakcie prowadzonych do 1870 r. prac pierwotna koncepcja została zmieniona: powstała budowla bardziej nieregularna, z jedną usytuowaną asymetrycznie wieżą. Jedno z dobudowanych skrzydeł przeznaczone było na galerię sztuki. Oprócz rezydencji z inicjatywy i wg planów S. Mielżyńskiego w Miłosławiu i jego najbliższej okolicy powstały m. in. dom ogrodnika i brama parku, dzwonnica kościoła parafialnego, szkoła, kolonia mieszkalna folwarku Bugaj, leśniczówka Bagatelka, zameczek myśliwski zwany Bażantarnią oraz - być może - usytuowana w pobliżu rezydencji neogotycka oficyna. S. Mielżyński był również autorem planów przekształcenia otaczającego rezydencję francuskiego parku z pocz. XIX w. w rozległe założenie krajobrazowe.

Po bezpotomnej śmierci S. Mielżyńskiego (1872) w 1895 r. dobra miłosławskie zostały kupione przez Józefa Kościelskiego. Nowy właściciel w l. 1895-99 przekształcił willę miłosławską, nadając jej charakter okazałego neorenesansowego pałacu. Autor planów tej przebudowy nie jest znany. Zmianie uległa przede wszystkim pn. część rezydencji, gdzie w partii centralnej powstał monumentalny portyk kolumnowy, a po obu jego stronach dobudowano skrzydła boczne. Ponadto wieża zach. została podwyższona a jej elewacje zwieńczono tralkowymi balustradami.

W 1945 r. pałac miłosławski został zniszczony przez wycofujące się wojska niemieckie, następnie przez szereg lat pozostawał w ruinie. W latach sześćdziesiątych odbudowano go dla potrzeb szkoły. Swą ogólną sylwetą i malowniczą bryłą nawiązuje on do kształtu, jaki uzyskał w k. XIX w. Obecnie mieści się tu Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego.

Opis

Zespół pałacowo-parkowy usytuowany jest na pd.-zach. skraju Miłosławia, po pd. stronie ul. Poznańskiej i zach. stronie ul. Zamkowej. Obejmuje on krajobrazowy park, położony w pn.-wsch. części parku neorenesansowy pałac oraz usytuowaną na wsch. od pałacu neogotycką oficynę. Pałac elewacją frontową zwrócony jest na pn. Główna brama prowadząca na rozległy dziedziniec z podjazdem pod pałac znajduje się po stronie pn. Obok bramy usytuowano niewielki dom ogrodnika. Powierzchnia założenia pałacowo-parkowego wynosi 37,8 ha. Na pd. wsch. od zespołu usytuowane są zabudowania gospodarcze dawnego folwarku Bugaj.

Pałac w Miłosławiu wzniesiony został na dość skomplikowanym rzucie, powstałym w wyniku kolejnych przebudów. Trzon budowli stanowi „altana” wzniesiona na rzucie prostokąta. Prostokątne pomieszczenia po wsch. i zach. stronach „altany” oraz przylegające do nich od pd. skrzydło wsch., mieszczące d. galerię oraz skrzydło zach. z kwadratową wieżą pochodzą z okresu przebudowy rezydencji wg planów S. Mielżynskiego. Prostokątne ryzality od strony frontu: centralny, poprzedzony portykiem oraz dwa boczne powstały podczas rozbudowy rezydencji przez J. Kościelskiego. Bryła pałacu jest niezwykle rozczłonkowana, całkowicie podpiwniczona. Poszczególne części budynku piętrowe lub parterowe, nakryte są płaskimi dachami, ukrytymi za wieńczącymi ściany attykami. Nad całością dominuje wysoka, czterokondygnacyjna wieża w skrzydle pd.-zach.

Pałac został wzniesiony z cegły i otynkowany. Dachy kryte papą. Piwnice nakryte są odcinkowymi sklepieniami, wnętrza wyższych kondygnacji - nowymi stropami żelbetowymi.

Elewacje podzielone są profilowanymi gzymsami, wieńczą je tralkowe attyki. Prostokątne lub zamknięte półkoliście okna ujęto profilowanymi obramieniami, okna parteru zwieńczone są odcinkami gzymsu. Elewacja frontowa jedenastoosiowa, symetryczna, z wejściem na osi, poprzedzonym portykiem wspartym na kanelowanych kolumnach dźwigających belkowanie i trójkątny tympanon. Ryzality boczne trójosiowe. Elewacja ogrodowa 18-osiowa. Elewacje boczna wsch. pięcioosiowa, elewacja boczna zach. ośmioosiowa. Wnętrze pałacu pierwotnie dwutraktowe, obecnie zostało całkowicie przebudowane.

Rezydencję otacza park. Pozostałością jego najstarszej, francuskiej części są aleje grabowe. Obecny park krajobrazowy, o częściowo leśnym charakterze, założony został na planie nieregularnego wieloboku. Od strony wsch. i pn. otacza go ceglany mur. W parku znajduje się duży staw z trzema wyspami. Woda do stawu doprowadzana jest czterema kanałami, nad którymi przerzucono malownicze mostki. W drzewostanie wyróżniają się graby, jesiony, lipy, dęby, platan, miłorząb japoński i cypryśnik błotny. W głębi parku znajduje się pierwszy na ziemiach polskich pomnik Juliusza Słowackiego z 1899 r. Jego autorem jest znany rzeźbiarz wielkopolski Władysław Marcinkowski.

Zabytek dostępny dla zwiedzających. Własność komunalna.

Oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 17-08-2015 r.