Zarazem obiekt odznaczającymi się istotnymi wartościami historycznymi, związanymi z dziejami protestantyzmu na obszarze Górnego Śląska.

Historia

Dzieje luteranizmu w Mikołowie sięgają 1568 r., tj. okresu przejęcia władzy w Pszczyńskim Wolnym Państwie Stanowym przez barona Karola von Promnitz i wprowadzenia przez niego w państwie pszczyńskim luteranizmu. W 1580 r. powstała pierwsza w mieście par. ewangelicka, a do celów nabożeństw przeznaczono d. kościół katolicki pw. św. Wojciecha oraz nieistniejący już kościół św. Mikołaja. W latach 1628 i 1654 r. z inicjatywy cesarskiej komisji rewindykacyjnej oba kościoły wróciły do rąk katolików, a luteranie uczęszczali do kaplicy zamkowej w Pszczynie aż do 1661 r., tj. momentu ostatecznego zakazu wyznawania luteranizmu, trwającego do 1742 r. Budowę kościoła ewangelickiego w Mikołowie poprzedziło urządzenie w 1818 r. kaplicy, ulokowanej w kamienicy przy Rynku 16. W 1854 r. w Mikołowie ustanowiono samodzielną parafię ewangelicko-unijną. Wraz z tym w 1860 r. rozpoczęto budowę neogotyckiego kościoła ewangelickiego pw. św. Jana wg proj. P. Jackischa z Bytomia, konsekrowanego w 1861 r. Kościół ulokowano na obszernej działce na pn. od miasta przekazanej przez patronującego budowie księcia Jana Henryka X von Hochberga, na d. wzgórzu grodowym. Równolegle założono usytuowany na pn. od kościoła cmentarz ewangelicki, powiększony w 1909 r. W 1872 r. w sąsiedztwie świątyni wzniesiono plebanię, przekształconą w trakcie przebudowy w 1914 r. wg projektu L. Wolfa z Wrocławia. W 1900 r. wzniesiono ufundowaną przez miejscowego przemysłowca, Adolfa Lamprechta, kaplicę cmentarną. W latach 1945-1946 w kościele zrealizowano prace remontowo-konserwatorskie związane z usunięciem zniszczeń powstałych na skutek działań wojennych w styczniu 1945 r.W 1945 r. dotychczasowa par. ewangelicko-unijna w Mikołowie ponownie weszła w skład Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego.

Opis

Kościół znajduje się w centrum Mikołowa, na d. wzgórzu grodowym, położonym na pn. od średniowiecznego układu urbanistycznego, na wydłużonej działce rozciągającej się po pn. stronie ul. K. Prusa. W sąsiedztwie kościoła od pd. wsch. mieści się budynek plebanii, z kolei na pn. rozlokowany jest cmentarz ewangelicki z kaplicą grobową A. Lamprechta od frontu.

Kościół jest obiektem nieorientowanym, zwróconym frontem ku pd., murowanym z cegły, neogotyckim, jednonawowym na rzucie prostokąta z krótkim, węższym, zamkniętym pięciobocznie prezbiterium od pn. Zwarta bryła kościoła składa się z wysokiego, oszkarpowanego korpusu nawowego krytego dachem dwuspadowym, znacznie niższej, również oszkarpowanej apsydy prezbiterium krytej dachem pięciospadowym oraz usytuowanej od frontu i dominującej, smukłej, ośmiobocznej wieży zwieńczonej ośmiobocznym hełmem.

Poszczególne, neogotyckie elewacje kościoła są tynkowane za wyjątkiem kamiennej strefy cokołowej. Fasada kościoła składa się z ulokowanej na osi, wysuniętej ku frontowi wieży, przylegającej do pd. elewacji korpusu nawowego, której widoczne partie stanowią osie boczne. Trójkondygnacyjna, jednoosiowa elewacja wieży urozmaicona jest otworem wejściowym zaakcentowanym portykiem z wimpergą i sterczynami oraz niewielkimi otworami okiennymi i blendami rozmieszczonymi w partiach wyższych. Osie boczne fasady, ujęte po bokach przyporami ze sterczynami, w zwieńczeniu podkreślone są fryzem arkadkowym. Obie wieloosiowe elewacje boczne kościoła, wsch. i zach., a także elewacja pn., ożywione są rytmicznie rozstawionymi jednouskokowymi przyporami oraz rozmieszczonymi pomiędzy nimi pojedynczymi, ostrołukowymi otworami okiennymi.

Wnętrze kościoła składa się z obszernej nawy oraz niewielkiego, trójosiowego prezbiterium zamkniętego od pn. pięcioboczną apsydą, wydzielonych za pomocą trzech ostrołukowych arkad wspartych na kolumnach. Przestrzeń prezbiterium kryta jest sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. W przyziemiu bocznych osi prezbiterium wydzielono dwie niskie zakrystie z otwartymi na kościół emporami na piętrze. Przestrzeń nawy kryta jest wyłącznie wyeksponowanym wiązaniem dachowym. W pd. części nawy znajduje się drewniany, wsparty na drewnianych kolumnach chór muzyczny. Ściany wzdłużne nawy artykułowane są rytmicznie rozmieszczonymi lizenami, pomiędzy którymi ulokowano otwory okienne. Spośród zachowanego, neogotyckiego wyposażenia kościoła należy wymienić ołtarz główny z obrazem Chrystusa z 1861 r., ambonę z płaskorzeźbionymi przedstawieniami Zwinglego, Melanchtona, Kalwina i Zinzendorfa, chrzcielnicę z oryginalną misą chrzcielną oraz organy.

Zabytek dostępny. Kościół dostępny jest dla zwiedzających bezpośrednio przed i po mszach św.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 23-10-2015 r.