Dzieje świątyni związane z początkami chrześcijaństwa zachodniego na tych terenach (fundacja Witolda), wojnami poł. XVII w., oraz polityką rusyfikacyjną zaborców (zamiana kościoła na cerkiew) są egzemplifikacją historii terenów pogranicza wchodzącego w XV w. w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego a od 1569 r. będących częścią Korony Polskiej. Ruiny kościoła w Mielniku mają zatem istotne wartości historyczne.

Historia

W 1420 r. wielki książę litewski Witold uposażył parafię rzymskokatolicką pw. Bożego Ciała, Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja w Mielniku. Świątynia istniała zapewne wcześniej i mogła być zbudowana tuż po chrzcie Litwy. W poł. XVI w. kościół znajdował się na terenie zamku niskiego, określany był jako obronny, murowany z kryptą (podpiwniczony). W 2. poł. tego stulecia został gruntownie przebudowany i konsekrowany w 1618 roku. Podczas wojen szwedzkich w 1657 r. wraz z pobliskim zamkiem został spalony i odbudowany na pocz. XVIII wieku. W 1866 r. w ramach represji carskich kościół został zamknięty a w 1871 r. przerobiony na cerkiew. W 1915 r. podczas odwrotu wojsk rosyjskich świątynia została spalona. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości - w ramach rewindykacji - obiekt został zwrócony katolikom i powołano komitet do jego odbudowy. W związku z faktem, że w 1920 r. ukończono budowę nowego kościoła katolickiego oraz brakiem funduszy - odbudowy zaniechano. W okresie międzywojennym w zakrystii urządzono kaplicę św. Antoniego, zniszczoną w 1941 roku. W tym czasie nastąpiła też częściowa rozbiórka murów kościoła. W 2010 r. przeprowadzono badania archeologiczne w ruinach kościoła, które potwierdziły jego XVI wieczną metrykę (ciekawe znaleziska kafli) oraz wykryły pod jego ruinami relikty XV wiecznego zamku gotyckiego. Pierwotny kościół był świątynią zamkową.

Opis

Ruiny kościoła usytuowane w zachodniej części Mielnika po południowej stronie ul. Brzeskiej na zachód od ul. Zamkowej w dolnej partii wzniesienia zwanego Górą Zamkową. Późnogotyckie ruiny kościoła na rzucie prostokąta z prostokątną zakrystią od południa, podpiwniczone. Obiekt murowany z cegły z użyciem kamieni polnych. Zachowane ściany zewnętrzne północna i wschodnia, częściowo trzyokienna fasada, fragment portalu z piaskowcowym profilem wałkowym oraz jedna z wieżyczek z pocz. XVIII w. flankujących pierwotnie szczyt fasady opilastrowana na narożach - druga znacznie zniszczona. Okna dwustronnie rozglifione, zamknięte półkoliście.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Grzegorz Ryżewski, OT NID w Białymstoku, 27.10.2014 r.