Założenie bożogrobców było pierwszym w Europie reprezentantem idei i kultu Grobu Bożego.

Historia

Zespół klasztorny Bożogrobców ufundował w 1163 r. Jaksa Gryfita, który przywiózł ponoć do Miechowa z Jerozolimy worki z ziemią z Golgoty i zbudował na niej mały, drewniany (?), kościół, przy którym osadził zakonników z Zakonu Rycerskiego Świętego Grobu Bożego w Jerozolimie. Świątynia, jak niesie podanie, stała tu, gdzie dzisiaj jest kaplica Grobu Chrystusowego. Bożogrobcy byli w Miechowie prawie 700 lat, od 1163 do 1819 r., krzewiąc kult Grobu Bożego. Obecny Kościół pw. Grobu Pańskiego i św. Jakuba Młodszego powstał jako romański, murowany z kamienia w latach ok. 1233-1293. Po pożarze w 1379 r. był odbudowany w latach 1379 - ok. 1410. Partie romańskie użyto do budowy kościoła gotyckiego, wtedy ukształtowano jego rzut i układ przestrzenny. Przekształcony został w okresie renesansu i manieryzmu - nadbudowa skarbca nad zakrystią miała miejsce w latach 1611-1616. Kolejna przebudowa była późnobarokowa z ok. 1749-1777 r. i nadała świątyni dzisiejszy wygląd. Ukształtowano wtedy elewację, bryłę i architekturę z kompletnym wystrojem, od południa dobudowano kruchtę. Po konsekracji w 1802 r., wieżę zwieńczono kulistym hełmem z godłem zakonu, figurę Chrystusa Zmartwychwstałego dodano współcześnie. Budynek klasztorny był kształtowany w kilku fazach, najistotniejszej w latach 1525-1542, polegającej na odbudowie założenia z lat 1385-1393 przez krakowski warsztat budowlany powiązany z warsztatami Franciszka Florentczyka i Bartolomeo Berecciego. Na początku XVII w. nadbudowano piętro. Kaplica Grobu Bożego powstała na przełomie lat 20. i 30. XVI w., jej drewniane zwieńczenie w XVIII w. „Dom gościnny” zbudowano w latach 40. XVII w. Manierystyczne cechy stylowe zatarły przebudowy po kasacie klasztoru w 1819 r. Mieści się tu sąd, a w podziemiach galeria sztuki. Budynek eklektyczny, piętrowy stanął w 1907 r., w miejscu barokowego pałacu opatów zbudowanego po 1745 r. Teraz budynek zajmuje sąd i prokuratura. Późnobarokowa Rezydencja generałów zakonu została zbudowana w II połowie XVIII w. Obecnie to Muzeum Ziemi Miechowskiej. Baszta z fragmentem muru obronnego z XVI w., otaczającego zespół została zrekonstruowana w 1980 r. i włączona w ówczesny dom dla księży, który zajął miejsce wyburzonych zabudowań gospodarczych.

Opis

Zespół sakralny przylega do północno-zachodniego narożnika rynku miechowskiego. Teren założenia ma kształt zbliżony do prostokąta, jego boki wyznaczają ulice wylotowe z rynku, Warszawska od wschodu i Miechowity od północy, Janów Górny od zachodu i Podzamcze od południa.

Kościół jest trójnawową bazyliką murowaną z kamienia i cegły, przypominającą świątynie krakowskie, z wydłużonym prezbiterium zamkniętym trójbocznie, z wieżą przylegającą od południowego do zachodniego przęsła korpusu i zakrystią po północnej stronie prezbiterium i dobudowaną do niej w XVIII w. kruchtą, z elewacją i wystrojem późnobarokowym. Nakryty jest dachem drewnianym pokrytym miedzianą blachą. Z późnoromańskiego kościoła, murowanego z kamienia po ok. 1233 r., orientowanego, pozostała część ciosowej fasady z czterolistną rozetą i fragment murów w bocznych ścianach prezbiterium. Romańskie ciosy wykorzystano w nadbudowie gotyckiej wieży. Z gotyckiego wyposażenia zachowały się malowidła ścienne: Ukrzyżowanie (po 1346 r.) w arkadowej wnęce zachodniej ściany korpusu oraz grających aniołów na tle wici roślinnej z ok. 1460 r. w przyziemiu wieży. Z okresu renesansu przetrwało dzieło warsztatu krakowskiego, powiązanego z kręgiem Bartolomeo Berecciego - arkadowy portal z datą 1534, z czasów manieryzmu, skarbiec. Zachował się późnobarokowy wystrój z marmoryzowanego i złoconego stiuku, głównie dzieła warsztatu Wojciecha Rojowskiego. Renesansowa Kaplica Grobu Bożego połączona ze wschodnim skrzydłem klasztornym wbudowana jest w obręb wirydarza jako centralny pod względem kompozycyjnym i ideowym element założenia. Zbudowana została przez warsztat włoski naśladujący wawelskie kaplice biskupa Piotra Tomickiego i Zygmuntowską i nawiązuje jednocześnie do Grobu Bożego w Jerozolimie. Ma rzut kwadratu i nakrycie w postaci kopuły z malarską dekoracją korespondującą z rzeźbiarskim wystrojem Kaplicy Zygmuntowskiej. W jej centrum znajduje się Grób Boży, kamienny, na planie kwadratu, z elewacjami o podziałach płycinowych wzorowanych na Kaplicy Zygmuntowskiej z drewnianym zwieńczeniem barokowym. Budynek klasztorny stanowi symetryczne, czteroskrzydłowe założenie z krużgankiem wokół prostokątnego wirydarza, parterowy, z późnogotycką, gotycko-renesansową i renesansową kamieniarką oraz piętrem nadbudowanym na pocz. XVII w.

Zabytek dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Tomasz Woźniak, OT NID w Krakowie, 04.07.2014 r.