Pięknie położony, górujący nad miasteczkiem, które było jednym z najstarszych ośrodków kasztelańskich i kościelnych w Polsce.

Historia

Małogoszcz był jednym z najstarszych ośrodków terytorialnej władzy książęcej Polski piastowskiej (wymienionym jako gród kasztelański w bulli papieskiej z 1136 r.), a także starym ośrodkiem kościelnym, ze świątynią poświadczoną w 1140 r. Nie wiadomo gdzie stał ów pierwszy kościół, podobnie jak nieznana pozostaje lokalizacja grodu kasztelańskiego. Według jednej z hipotez gród ten miał się znajdować na wzgórzu kościelnym w Małogoszczu; w latach 70. ubiegłego wieku przeprowadzono sondażowe badania archeologiczne w tym rejonie, jednak nie przyniosły one jednoznacznych rozstrzygnięć. Prawdopodobnie w miejscu obecnie istniejącej świątyni stał w XIV w. kościół, hojnie obdarzony przywilejem króla Kazimierza Wielkiego, wystawionym w 1342 r. Istnienie parafii poświadczone jest w źródłach dopiero w 1364 r., jednak nie ma wątpliwości, że małogoska świątynia znacznie wcześniej miała uprawnienia parafialne.

Obecnie istniejący kościół wzniesiono w latach 1591-1595, dzięki uporowi i konsekwencji ks. Jakuba Bieda Chrostkowica, mansjonarza małogoskiego, który widząc zły stan starej świątyni, rozpoczął budowę nowej, z kamienia i cegły, „sam robiąc z rzemieślnikami”. Dzieje budowy można prześledzić dzięki umieszczonym na ścianach świątyni inskrypcjom, dokumentującym kolejne etapy jej powstawania; w 1593 r. gotowe było prezbiterium, a w 1595 r. - nawa i dwie kaplice (południowa św. Anny i północna Matki Bożej). W tymże roku nowy kościół został konsekrowany przez biskupa chełmińskiego Piotra Tylickiego, dawnego proboszcza małogoskiego. Budowa jednak trwała dalej i dopiero w 1624 r. ostatecznie ukończono wieżę w fasadzie zachodniej. Pierwsze większe prace restauracyjne i remontowe miały miejsce w latach 1796-1800. W 1894 r. dobudowano kruchtę zachodnią, którą restaurowano następnie w okresie międzywojennym XX w. Zapewne pod kon. XIX w. przebudowano dach i ścianę szczytową kaplicy północnej, która obecnie ma kreację zewnętrzną neogotycką. W latach 2004-2008 wykonano prace remontowe przy dachach i elewacjach świątyni.

Znajdujący się po stronie południowej kościoła budynek plebanii, wzniesiono około przeł. XVI i XVII w.; z tego okresu zachowało się obramienie okna w elewacji północnej. Pierwotnie był to dom księży mansjonarzy, gruntownie wyremontowany w 1986 r. W połowie XIX w. w pn.-wsch. narożniku dawnego cmentarza przykościelnego wzniesiono drewnianą dzwonnicę.

Opis

Zespół kościelny zajmuje plateau wyniosłego wzgórza, tuż za zabudową zach. pierzei małogoskiego rynku. Dawny cmentarz przykościelny otoczony jest kamiennym murem, który od strony wsch. ma funkcję potężnego muru oporowego, o wysokości dochodzącej do 10 m. Wzniesiony z łamanego kamienia i cegły kościół ma spiętrzoną, rozbudowaną bryłę, nad którą dominuje czterokondygnacyjna, czworoboczna wieża, z pojedynczymi otworami strzelniczymi na każdej kondygnacji i konchowymi niszami w górnej części, mieszczącymi rzeźby. Ściany nawy, trójbocznie zamkniętego prezbiterium, wieży oraz zachowanej w pierwotnej dyspozycji przestrzennej kaplicy pd., opinają potężne dwuuskokowe szkarpy, ponad jednolitym profilowanym gzymsem wieńczącym wznoszą się wysokie dachy. Nad dachem nawy góruje rozbudowana strzelista wieżyczka sygnaturki, nakryta ostrosłupowym hełmem. Nawę i prezbiterium oświetlają wysokie, półkoliście sklepione okna w głębokich glifach, z profilowanymi obramieniami łuków nadproży na konsolkach. Zachowana w oryginalnej postaci kaplica pd. sklepiona jest kopułą na bębnie, zwieńczoną latarnią, kopuła kaplicy pn. znajduje się pod dwuspadowym dachem, ukrytym za schodkowym neogotyckim szczytem. Kolebkowo-krzyżowe sklepienia nawy i prezbiterium mają pozorne żebra, uformowane w stiuku. Nie mają one żadnego znaczenia konstrukcyjnego, ale są wyrazem silnych reminiscencji gotyckich architektury kościoła (charakterystycznych dla wielu budowli powstałych w okresie „około 1600”), widocznych poza tym w opięciu bryły szkarpami, czy wysokich dachach korpusu. Godne uwagi są inskrypcje, obficie rozmieszczone na ścianach świątyni i jej wnętrzu, prawdziwe „kamienne karty dziejów budowy kościoła”.

Stojący tuż obok kościoła, wbudowany w stromą skarpę budynek plebanii, dawnej mansjonarii, wzniesionej z kamienia i cegły około przeł. XVI i XVII w., zachował kilka reliktów pierwotnego wystroju. Należą do nich renesansowe obramienie okna w elewacji północnej, a także wnęka pomieszczenia służącego niegdyś jako kaplica, w ozdobnym barokowym obramieniu. Przez kilka lutowych dni 1863 r. kwaterował tu sztab powstańczego wojska generała Mariana Langiewicza, co zostało upamiętnione stosowną tablicą.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym z proboszczem.

oprac. Aleksandra Ziółkowska, 02-12-2015 r.