Jest to jeden z najlepszych przykładów średniowiecznej architektury obronno-rezydencjonalnej w Europie.

Razem z założonym obok miastem o wspólnej nazwie Marienburg od 1309 roku pełnił funkcję stolicy państwa krzyżackiego, jego centrum militarno-administracyjnego, do którego przeniesiona została z Wenecji siedziba wielkiego mistrza. Ogrom imponującego zamkowo-klasztornego założenia - dziś jednego z największych zachowanych zespołów gotyckiej architektury ceglanej - a także jego doskonałe zorganizowanie funkcjonalne i przestrzenne obrazują ówczesną potęgę Zakonu Szpitala Najświętszej Maryi Panny oraz jego biegłość w administrowaniu własnym państwem. Kolejne etapy rozbudowy obwarowań malborskiego zamku są z kolei dokumentem rozwoju budownictwa militarnego i techniki wojennej. Pod względem wartości artystycznych najcenniejszym fragmentem zespołu jest Pałac Wielkiego Mistrza o wyjątkowej architekturze i reprezentacyjnych wnętrzach, zdobionych dziełami rzeźby i malarstwa. Przeprowadzona w XIX i na początku XX wieku gruntowna restauracja obiektu była wielkim przedsięwzięciem, ważnym z punktu widzenia kształtowania się nowoczesnych metod badań naukowych oraz teorii i praktyki konserwatorskiej.

Historia

Zakon krzyżacki sprowadzony w 1226 roku na tereny ziemi chełmińskiej przez Konrada Mazowieckiego w celu przeprowadzenia akcji chrystianizacyjnej Prus rozpoczął w niedługim czasie planowe tworzenie suwerennego państwa zakonnego. W trakcie podboju plemion pruskich, a następnie Pomorza, sukcesywnie rozbudowywał świetnie zorganizowaną sieć zamków i twierdz. W Malborku, któremu w 1276 roku Krzyżacy nadali prawa miejskie, w latach 1278-1300 powstał warowny zamek (Zamek Wysoki) z przeznaczeniem na siedzibę komtura. W 1309 roku podjęto decyzję o przeniesieniu tu z Wenecji siedziby wielkiego mistrza zakonu, czyniąc tym samym Malbork stolicą państwa zakonnego. Istniejący kompleks zamkowy wymagał rozbudowy w związku z nadaniem mu nowej funkcji i rangi. Konwent z komturem zatrzymał Zamek Wysoki, wielki mistrz natomiast z władzami centralnymi objęli dotychczasowe przedzamcze, które przekształcono w Zamek Średni. Na północ od niego zbudowano nowe podzamcze, będące zapleczem gospodarczym, zwane Zamkiem Niskim. Cały zespół zabudowań otoczono obwarowaniami, z którymi sprzężone zostały mury obronne miasta, tworząc wspólny system fortyfikacyjny.

Po przegranej przez zakon krzyżacki bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku Malbork był oblegany (bez skutku) przez wojska polsko-litewskie pod wodzą króla Władysława Jagiełły. W czasie wojny trzynastoletniej Kazimierzowi Jagiellończykowi udało się wejść w jego posiadanie po przekupieniu broniących Malborka czeskich wojsk zaciężnych. Od tego czasu (1454 rok) zamek był administrowany przez starostę malborskiego i mieścił jeden z zasobniejszych arsenałów Rzeczypospolitej. Po pierwszym rozbiorze Polski Malbork przeszedł w ręce pruskie, służąc za magazyny i koszary. Proces jego postępującej dewastacji został zahamowany w 1804 roku, kiedy rząd pruski docenił wartości historyczne zamku, wydając zakaz jego dalszej rozbiórki. Stało się to punktem wyjścia dla podjętej w 1817 roku rewaloryzacji, trwającej z przerwami ponad sto lat. Prace prowadzili najpierw Karl Friedrich Schinkel (w duchu romantycznej regotyzacji), następnie Ferdinand von Quast, od 1882 roku Konrad Steinbrecht - obaj zwolennicy wiernej rekonstrukcji opartej na dokładnych badaniach.

Zamek ucierpiał znacznie w wyniku II wojny światowej. Został on ponownie poddany restauracji na podstawie szczegółowej dokumentacji opracowanej przez jego wcześniejszych niemieckich konserwatorów. Prowadzone w nim do dzisiaj prace są kontynuacją dawno podjętych badań, świadectwem ewolucji nowoczesnej myśli konserwatorskiej. Ta wartość, oprócz oczywistych zabytkowych walorów miejsca, zadecydowała o wpisie zamku w Malborku w 1997 roku na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Opis

Zespół zamku krzyżackiego usytuowany został w miejscu o naturalnych właściwościach obronnych - na północnym krańcu wąskiego półwyspu otoczonego z dwóch stron wodami rzeki Nogat. Pod budowę dzisiejszego Zamku Wysokiego, od którego Krzyżacy rozpoczęli wznoszenie kompleksu, wybrano najwyżej wypiętrzony punkt terenu. Zamek otrzymał klasyczny dla rycerskich zamków tego czasu układ regularnego czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem. Podczas rozbudowy założenia wszystkie skrzydła pierwotnego zamku zostały podwyższone, dziedziniec otoczony krużgankami, a w narożu północno-wschodnim dostawiono wysoką wieżę, pełniącą najpierw funkcję dzwonnicy kościelnej, która po nadbudowie stała się dodatkowym elementem umocnień. Powiększono także kaplicę Najświętszej Marii Panny zamienioną na kościół, a poniżej zbudowano kaplicę św. Anny, która stała się miejscem pochówków wielkich mistrzów. Wtedy też powstała wysunięta w stronę rzeki wieża sanitarna - dansker, połączona gankiem z południowo-zachodnim narożem zamku. Wśród reprezentacyjnych pomieszczeń Zamku Wysokiego wyróżnia się Wielki Kapitularz, rozbudowany w latach 1320-1330, nakryty sklepieniem gwiaździstym. Ważnym elementem we wschodniej panoramie budowli był zamykający prezbiterium kościoła niezachowany 8-metrowy posąg Madonny z Dzieciątkiem, pokryty barwną mozaiką.

Zamek Średni powstały na terenie pierwotnego przedzamcza jest założeniem trójskrzydłowym, od strony południowej oddzielonym pierwotnie od Zamku Wysokiego murem i fosą. W skrzydle zachodnim, któremu nadano funkcje rezydencjonalne, znajduje się Pałac Wielkich Mistrzów, budowany w latach 1330-1340, a następnie rozbudowywany w okresie 1382-1399. Jego elewacja zachodnia od strony rzeki Nogat ma wyjątkowo dekoracyjny charakter, wykorzystujący kontrast kolorystyczny ciosów kamiennych, granitowych kolumienek i cegły. Ujęta jest z obu stron wielobocznymi wykuszami wspartymi na ozdobnych kroksztynach. Najcenniejsze pomieszczenia we wnętrzu pałacu to Letni Refektarz, nakryty żebrowym sklepieniem radialnym wspartym na jednej kolumnie i 16 podporach ściennych, Zimowy Refektarz i Wysoka Sień. Wielki Refektarz sąsiadujący z pałacem to największa i najbardziej reprezentacyjna sala Zamku Średniego, powstała w latach 1330-1340. Nakryta jest sklepieniem palmowym wspartym na trzech smukłych słupach.