in. w Poznaniu (wieża Górnośląska) czy we Wrocławiu (pawilon Czterech Kopuł) zmierzył się z przemysłowym układem przestrzennym. Poszczególne elementy zespołu o starannie dobranych bryłach dla poszczególnych obiektów, zbudowane zostały z cegły. Wewnętrzne konstrukcje wykonano z drewna lub z drewna i żelbetu. W budynkach obok tzw. muru pruskiego pojawia się konstrukcja grubych murów, tzw. massiv, typowa dla budowli przemysłowych na terenie Wielkopolski na przełomie XIX i XX wieku, wzmacniana potężnymi przyporami oraz elementy tzw. Rundbogenstilu. Najbardziej wartościowym elementem zespołu jest tzw. hala Poelziga (dawny magazyn superfosfatu) z jej unikatowymi nie tylko w skali Polski, ale również Europy rozwiązaniami architektonicznymi.

Historia

Pierwsza wzmianka o Luboniu jako wsi pochodzi z 1316 roku. Od 1452 roku, na prawie 400 lat Luboń stał się jedną z wsi Poznania. Po 1719 roku na jej teren, podobnie jak i do innych poznańskich wsi, przybywać zaczęli osadnicy z okolic Bambergu w Bawarii. Od pocz. XX nastąpił rozwój Lubonia jako osady przemysłowej. W 1954 roku Luboń uzyskał prawa miejskie.

Historia Poznańskich Zakładów Nawozów Fosforowych, ob. Luvena S.A., w Luboniu, sięga roku 1861, kiedy to we wsi Jeżyce, ob. dzielnica Poznania, powstała Fabryka Nawozów Chemicznych Moritz Milch & Spółka (niem. Chemische Fabrik Milch Aktion Gesellschaft). Ze względu na szkodliwe dla otoczenia wyziewy oraz bardzo trudne warunki pracy, po przyłączeniu Jeżyc do Poznania, po 1900 roku podjęto decyzję o przeniesieniu produkcji w nowe, nie zasiedlone miejsce. W 1909 roku rozpoczęto budowę nowego zakładu w Luboniu. Wybór tego miejsca był starannie przemyślany. Położenie w centrum Wielkopolski, w pobliżu Poznania, w dobrze skomunikowanym terenie, a zarazem na uboczu obszarów zaludnionych (szkodliwość zakładu), z dostępem do wody technologicznej (z rzeki Warty) sprawiło, że była to bardzo dobra lokalizacja. Surowce do produkcji sprowadzano z Afryki Północnej, Hiszpanii i Florydy, a zbyt zapewniały gospodarstwa rolniczej Wielkopolski.

Właściciel fabryki w Poznaniu, Moritz Milch, zlecił wykonanie projektu zakładu słynnemu już wówczas architektowi niemieckiemu Hansowi Poelzigowi. Do 1914 roku wg jego projektu i pod jego nadzorem wzniesiono zabudowania fabryki. W pierwszej kolejności powstała kotłownia, elektrownia, wodociąg przemysłowy, bocznica kolejowa o długości 4,7 km (z mostem długości 83 metrów) oraz przystań rzeczna. Główną część fabryki stanowił oddział produkcji superfosfatu - trójczłonowy (magazyn surowca z młynownią, rozpuszczalnia i magazyn nawozu). Do dłuższego przechowywania nawozu wzniesiono ogromny magazyn z rampą. Wybudowano także warsztaty remontowe, budynek socjalny, administracyjny oraz osiedle mieszkaniowe. Zespół budynków pracowniczych zbudowano w pewnym oddaleniu. Obok mieszkań dla urzędników i pracowników powstał obiekt z łaźnią i pralnią. Do 1920 roku zakłady nosiły nazwę Chemische Fabryk Moritz Milch. W zakładach Milcha wytwarzano m.in. nawozy (superfosfat), mączkę kostną, klej, kwas solny, siarczany, sól glauberską (siarczan sodu), potaż, sól potasową. Fabryka miała w okresie I wojny światowej duże znaczenie dla przemysłu zbrojeniowego Niemiec.

W 1919 roku, za antypolskie wystąpienia, niemieckiego właściciela zmuszono do wyjazdu do Niemiec. Zakład został wykupiony przez Towarzystwo Akcyjne Romana Maya, posiadające konkurencyjny zakład na Starołęce (dzielnica Poznania). Była to polska konkurencja w produkcji superfosfatu w stosunku do niemieckich zakładów. Lubońska fabryka stała się własnością polskich przemysłowców i odtąd nosiła nazwę Chemiczna Fabryka dr Roman May (R. May zmarł w 1887 r. mając zaledwie 41 lat). Jej głównymi udziałowcami byli wówczas wdowa Helena May i jej zięć Cyryl Ratajski (późniejszy wybitny prezydent miasta Poznania). W l. 1921-23 rozbudowano zakład o przetwórnię kości na klej. W 1928 roku zakłady odwiedził prezydent RP Ignacy Mościcki. Kryzys gospodarczy lat 1929-1933 spowodował wstrzymanie produkcji nawozów na okres 1930-1934. Następnie do wybuchu II wojny światowej zakład utrzymywał mimo trudności ciągłość produkcji. W okresie wojny produkcja została zatrzymana, z wyjątkiem oddziału przetworów kostnych. Obiekty fabryki wykorzystywano jako magazyny żywności. Zakład przemianowano na „Pachtgesellschaft der Chemischen Fabriken Dr Roman May Lobau bei Posen”. W 1943 roku wzniesiono budynek warsztatów szkolnych i garaże remizy strażackiej oraz przebudowano budynek portierni.

W marcu 1945 roku fabryka została przekazana w ręce polskiego zarządu. Zakłady przyjęły nazwę „Dr Roman May Chemiczne Fabryki. Spółka Akcyjna pod Zarządem Państwowym”. W czasie działań wojennych, w 1945 roku część budynków zakładu została uszkodzona. W 1948 roku nadano jej nazwę Poznańskie Zakłady Przemysłu Fosforowego w Luboniu. Zrujnowaną fabrykę uruchamiano stopniowo, a w następnych latach modernizowano. W latach 40. XX wieku wzniesiono nowy magazyn pirytu, w latach 50. zbudowano nową kotłownię, pozostawiając stary komin, zbudowano nowy magazyn superfosfatów, w latach 70. zburzono magazyn fosforytów z 1914 roku. W latach 80. XX wieku zburzono stację filtrów, wytwórnię kwasu, przebudowano parowozownię oraz wzniesiono nowy budynek administracyjny. W latach 1991-1992 uruchomiono produkcję nawozów wieloskładnikowych. Od 1994 roku zakłady stały się spółką akcyjną Skarbu Państwa pod nazwą Zakłady Chemiczne Luboń S.A, które od 2008 roku noszą nazwę Luvena S.A.

Opis

Luboń usytuowany jest na południe od Poznania, w jego bezpośredniej bliskości, na zachodnim brzegu rzeki Warty, przy linii kolejowej Poznań -Wrocław. Zespół fabryczny ulokowano na płaskim terenie, o nieregularnym kształcie, otoczonym zakolami Warty (poznański przełom rzeki) i linii kolejowej. W 1909 roku powstał projekt i zbudowano most drogowo-kolejowy, o konstrukcji stalowej prowadzący na teren przyszłej fabryki.

Poelzig w swoim projekcie starannie dobrał masy brył poszczególnych obiektów. W północnej części działki zbudowane zostały dwie kwasiarnie - fabryki kwasu siarkowego, niezbędne do produkcji fosforytów i superfosfatu z potężnymi wieżami na instalacje Glowera. Od południa teren zakładu obejmował założony na łuku magazyn superfosfatu, który obecnie nazywany jest „halą Poelziga”. Centralnie wznosiła się potężna bryła fabryki superfosfatu z osiowo umieszczonym kominem kotłowni. Zbudowane zostały również dwa wielkie magazyny fosforytów i superfosfatu. Te dwa obiekty miały być rozbudowywane, co było rzeczą łatwą, gdyż zastosowano w nich konstrukcję szkieletową. Kompleks uzupełniały budynek administracyjny i hotel robotniczy. Po przeciwnej stronie „starej Warty” trwała realizacja kolonii mieszkalnej zakładu.

Ogromne wrażenie czyniły monumentalne ściany szczytowe zbudowanych obiektów, uskokowo zamykające dachy budowli i wzmocnione masą wspierających je przypór. Od wjazdu - od zachodu rolę tę pełniły szczyt kwasiarni II i magazyn superfosfatu. Od wschodu - od strony Warty - efekt przestrzenny był taki sam poprzez przeciwległy szczyt kwasiarni I i wspomnianego magazynu. Budynki zakładu obejmował system bocznic kolejowych, łącząc zespół z nabrzeżem rzeki Warty z jednej, a linią kolejową - z drugiej strony.

Rozbudowa zakładu szybko wyszła poza ramy pierwszego etapu. Do 1914 roku całkowicie zrealizowano projekt Poelziga. Przy wjeździe do zakładu powstała portiernia. Pomiędzy dwoma kwasiarniami zbudowano magazyn pirytu oraz obok wysoki magazyn. Zbudowano ponadto fabrykę soli fosforowych, parowozownię, a w części wschodniej warsztaty mechaniczne. Zespół fabryki dopełniały budynek dyrekcji i budynek socjalny. Tak ukształtowany kompleks, zamknięty od wschodu, północy i południa potężnymi bryłami, otwierał się ku zachodowi - ku bramie wjazdowej i osiedlu robotniczemu.

Wszystkie obiekty zbudowane zostały z cegły, materiału chętnie używanego przez Hansa Poelziga w swoich projektach. Wewnętrzne konstrukcje wykonano z drewna lub z drewna i żelbetu. Architekt w budynkach przemysłowych lubońskiej fabryki zastosował dwie konstrukcje. Po pierwsze - konstrukcję szkieletową tzw. mur pruski, którą ukrył wewnątrz budynku (m. in. magazyn superfosfatu tzw. hala Poelziga). Zewnętrzne, cienkie ceglane ściany osłonowe przymocowane zostały od wnętrza do filarów konstrukcyjnych metalowymi ściągami. Ściany te były wykonane z ustawionej naprzemiennie główkami i wozówkami cegły tak, że utworzona z podstaw poszczególnych cegieł mozaika w licu ściany stanowiła kwadratowe pola, przewiązane jako konstrukcją - bednarką. Stalowe sztabki ściągów, widoczne w regularnych odstępach w elewacji, były jedynym zewnętrznym elementem konstrukcyjnym. W takich ścianach umieszczano rytmicznie kwadratowe otwory. Po drugie - konstrukcję grubych murów, tzw. massiv, o typowym dla budowli przemysłowych na terenie Wielkopolski na przełomie XIX i XX wieku wątku ceglanym, utworzonym z główek i wozówek, układanych na przemian warstwami. Tu pojawia się ukłon w stronę tzw. Rundbogenstilu - stylu wyrażającego się półkolistym zwieńczeniem otworów okiennych i portali, z zaznaczonymi masywnymi łukami konstrukcyjnymi i solidnymi parapetami wysuniętymi poza lico ściany. Konstrukcja ta wzmacniana była przy większych obiektach systemem potężnych przypór. Obie te konstrukcje harmonijnie zostały powiązane na terenie lubońskiej fabryki, kontrastując ze sobą i dając efekt prostych zdobień. Ze względu na zanieczyszczenie powietrza i możliwość korodowania, zastosowane zostały w konstrukcji budynków drewniane masywne rynny i rury spustowe. To rozwiązanie sprawiło, że budowle uzyskały rodzaj szczególnego zwieńczenia, doskonale uzupełniające mocne formy i dynamiczne sylwety obiektów.

Budynki administracyjne, socjalne i mieszkalne, choć zbudowane z cegły, z dachami pokrytymi dachówką ceramiczną i z zastosowaniem podobnych drewnianych gzymsów reprezentują inny nurt twórczości Poelziga. Ponieważ miały służyć ludziom, ich pracy i odpoczynkowi, charakteryzują się drobną skalą, podziałami, lekkością i zindywidualizowaniem form oraz starannym wykończeniem szczegółów.

Po 1921 roku zrealizowano w południowo-wschodniej jego części nowy zespół produkcyjny - fabrykę przerobu kości projektu Władysława Jarosińskiego wg zasad Rundbogenstilu. Skromne budynki nie przemawiały taką mocą ekspresji jak dzieła Poelziga. Nowe elementy, które pojawiły się w okresie międzywojennym, nawiązywały do obiektów zastanych. W latach 1933-1938 zburzono część kwasiarni I. W 1943 roku, gdy fabryka była nieczynna, zbudowano budynek służący dziś za laboratorium, na zachód o magazynu superfosfatu.

Znaczące zmiany nastąpiły po II wojnie światowej. Przebudowano relikt kwasiarni I, tzw. piecownię, zmieniając znacznie bryłę, w latach 1947-8 zlikwidowano stary magazyn pirytu z 1914 roku. W jego miejscu, postawiono nowy magazyn, ustawiony prostopadle do dawnej osi budynku, tylko fragmentarycznie nawiązujący do historycznych form starego. W latach 1948-1956 postawiono nową kotłownię, również w konstrukcji szkieletowej, w miejscu starej. Pozostał tylko stary komin ze zbiornikiem wieżowym wody typu Intze, pochodzącym z 1911 roku i fragment dawnej siłowni energetycznej, ob. magazyn. Nastąpiła również rozbudowa zakładu od strony południowej.

Najistotniejsze zmiany dla układu przestrzennego przyniosły lata 60. XX wieku. W 1961 roku zlikwidowano parowozownię przy fabryce przerobu kości powstałą w latach 1921-1923, zbudowano nowy magazyn superfosfatu. Nastąpiła wówczas zmiana procesu produkcji soli fosforowych z systemu periodycznego na ciągły. Największą zmianę w starej części zakładu przyniosło zburzenie zamkniętej w 1961 roku fabryki superfosfatu. Jej centralnie położona bryła o dużych gabarytach i bogatej tektonice form była jednym z najlepszych architektonicznie budynków zespołu przemysłowego projektu Hansa Poelziga. Kaskadowo uformowane dachy w jej wschodniej części i wysoka klatka schodowa przydawały obiektowi dynamizmu. Monumentalne elewacje spinały urbanistyczną kompozycję przestrzenną zespołu. Drugą istotną zmianą było zburzenie w 1972 roku magazynu fosforytów z 1914 roku. W tym samym roku zlikwidowano fabrykę kleju i magazyn mączki kostnej z lat 1921-1923. Również pozostałe obiekty uległy znaczącym przeróbkom i przebudowom.

Zwiedzanie zespołu po uzgodnieniu, gdyż jest to zakład produkcyjny.

Oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 27-01-2017 r.