Przebudowa z poł. XVIII w. nadała świątyni jednolitą szatę stylową stapiając zmienioną strukturę architektoniczną (kaplice w miejsce naw bocznych), sklepień (sklepienia sferyczne), wyposażenia (murowane ołtarze boczne) i dekoracji malarskiej Józefa Meyera (iluzjonistyczne freski w całym wnętrzu kościoła) w spójne późnobarokowe dzieło sztuki.

Historia

Renesansowo-barokowy kościół budowany w l. 1586 -1604, ostatecznie ukończony został w 1625 r. wg proj. architektów zakonnych Giovanniego Marii Bernardoniego i Giuseppe Brizia. W latach 1662-1667 dokonano częściowej przebudowy fasady, zaś zasadniczej przebudowy całego kościoła w stylu późnobarokowym (po pożarze) w latach 1752-1757 (arch. Franciszek A. Koźmiński SJ). Wówczas kościół otrzymał całościową iluzjonistyczną polichromię wnętrza (mal. Józef Meyer) oraz zespół stiukowych ołtarzy bocznych. Dostawiono też dużą zakrystię zw. „akustyczną” i skarbiec za prezbiterium. Klasycystyczny kolumnowy portyk z balkonem wg proj. pochodzi z 1821 r. (arch. Antonio Corazzi). W trakcie przebudowy w latach 1845-53 fasada otrzymała klasycystyczny wystrój oraz mniejszy portyk z frontonem. Częściowo zniszczona fasada w 1939 r. została w latach 1946-1951 odbudowana z częściową rebarokizacją fasady (wyższe kondygnacje) i odtworzeniem pierwszego portyku (arch. Czesław Gawdzik). Barokowe budynki kolegium wznoszone były w kilku etapach w latach 1625-1692. Po pożarze odbudowane w latach 1752-1754. W latach 1815-1818 nastąpiła rozbiórka skrzydła wsch., pd. i zach. Skrzydło pn., spalone w czasie ostatniej wojny, zostało odbudowane po 1958 r; Barokowy budynek szkoły wzniesiono w latach 1609-1625 , odbudowany po pożarze w latach 1752-1754, nadbudowany o drugie piętro w 2 poł. XIX w. , odbudowany w latach 1958-1966 na archiwum z częściową zmianą układu pomieszczeń i bez sklepień; Wieża trynitarska - d. furta klasztorna z początku XVII w., przebudowana na barokowa wieżę w latach 1693-1701, podwyższoną i przekształconą w neogotycką w latach 1819-1821 wg proj. Antoniego Corazziego, obecnie placówka Muzeum Archidiecezjalnego i punkt widokowy, Kamienica zbudowana w 1 poł. XVI w. przebudowana w 1 poł. XVII w. i ok. 1754 r. przez połączenie wspólną elewacją z gmachem szkoły jezuickiej. Obecnie prywatna, nieużytkowana.

Opis

Zespół pojezuicki tworzy południowy przyczółek zabudowy Wzgórza Staromiejskiego, w strefie dawnych murów miejskich i fosy, ograniczony od południa ob. ul. Królewską, od północy - ul. Jezuicką, w pierzei której ciągną się zachowane skrzydła d. szkoły i kolegium jezuickiego, rozdzielone Wieżą Trynitarską. Kościół zajmuje skrajną, południową stronę zespołu z rozciągającym się przed jego fasadą Placem Katedralnym, zakończonym od południa murem oporowym z balustradą. Między szkołą a kościołem w linii fasady biegnie piętrowy łącznik w postaci arkadowego portyku z korytarzem na piętrze, zamykający dziedziniec szkoły od zachodu. Kościół dwuwieżowy, pierwotnie trójnawowy, bazylikowy z krótkim prezbiterium o wysokości równej nawie. Korpus o trzech arkadowych przęsłach i jednym dłuższym, zamkniętym bocznymi ścianami przęśle przy prezbiterium, za którymi usytuowana para ośmiobocznych kaplic na zakończeniu naw bocznych. Po przebudowie jednonawowy, z kaplicami z wydzielonymi z naw bocznych, skomunikowanych przejściami. Prezbiterium na rzucie 2/3 koła, do którego od Pn. przylega mniejsza zakrystia, od Pd. - przedsionek dużej zakrystii („akustycznej”), zajmującej pd.-wsch. narożnik zespołu kościelnego oraz połączony z zakrystią skarbiec na rzucie wydłużonego owalu, przylegający do prezbiterium od strony wsch. Do pierwotnej ściany fasady przylega dwukondygnacyjna przybudówka z trójdzielną kruchtą w formie sklepionego korytarza, poprzedzona sześciokolumnowym portykiem. Wnętrze w porządku kompozytowym o zdwojonych pilastrach na piedestałach i pełnym belkowaniem obiegającym nawę i prezbiterium. Przęsła nawy i kaplic bocznych i kruchty przekryte sklepieniami żaglastymi (kapa czeska) na gurtach, ośmioboczne kaplice - kopułami z tamburem i latarnią. W zakrystii akustycznej spłaszczone sklepienie żaglaste, skarbiec nakryty zdwojoną kopułą z owalnym przeźroczem w dolnej czaszy. Fasada trzykondygnacyjna z dolną kondygnacją w wielkim porządku doryckim obejmująca wysuniętą przybudówkę z kruchtą. Podzielona jest sześcioma pilastrami w części środkowej, które poprzedza sześciokolumnowy portyk z balkonem i balustradową attyką. Kondygnacja druga z podziałem na trzy arkadowe przęsła, podparte parami szeroko rozstawionych pilastrów kompozytowych z konsolami na kapitelach, z niszą pomiędzy nimi, trzecią tworzy para niewielkich wież z latarniowymi hełmami, stojących na murze attykowym drugiej kondygnacji. Flankują one szczyt w formie arkadowej ediculi w porządku doryckim ze spływami po bokach. Wnętrze arkady szczytu wypełnia współczesny reliefowy medalion z monogramem Chrystusa w glorii. Belkowanie drugiej kondygnacji z fryzem konsolkowym obiega cały kościół. Elewacja pd. wsparta rzędem skarp z przyporami, pozostałe elewacje bez podziałów. Wystrój i wyposażenie: Całe wnętrze kościoła oraz zakrystii i skarbca pokryte iluzjonistycznymi freskami. W prezbiterium drewniany ołtarz główny z 1 poł. XVII w. oraz zespół architektonicznych ołtarzy murowanych w kaplicach bocznych i kaplicy Olelkowiczów-Słuckich (pn.-wsch.). Budynek szkoły trzykondygnacyjny, na rzucie litery L , jednotraktowy, z korytarzem w skrzydle pn. od strony dziedzińca. z odtworzonymi sklepieniami w kondygnacji piwnic i parteru. Elewacja od dziedzińca bez podziałów, Elewacja uliczna, obejmująca kamienicę nr 15, wieloosiowa z podziałami ramowymi górnych kondygnacji, przechodzącymi w obramienia dolnych okien. Partie nadokienne uszakowych obramień w kształcie nadwieszonego łuku z kluczem. Kolegium trójkondygnacyjne z mezzaninem, w układzie jednotraktowym z korytarzem od pn., ze sklepieniami na parterze. Elewacja pd. wieloosiowa w wielkim porządku doryckim z pilastrami stojącymi na gzymsie parteru. W interkolumniach podziały ramowe, na piętrze wzbogacone motywem arkady. Nad oknami mezzanina wyłamany architraw. Okna obramione opaskami. Elewacja pn. z podziałem na kondygnacje gzymsami kordonowymi, z oknami w obramieniach z nadokiennikami. Wieża Trynitarska murowana, neogotycka z ostrołukowym przejściem bramnym na osi Pn.-Pd w trzykondygnacyjnym kwadratowym korpusie, zakończonym tarasem, na którym wznosi się czwarta węższa kondygnacja na rzucie oktogonu, z ostrołukowymi wejściami lub blendami i okulusami, piąta mniejsza, drewniana ośmioboczna o czterech wejściach na mały , pobitym blachą, zakończonym ostrosłupowym blaszanym hełmem. Otwory i blendy ostrołukowe z maswerkami. Dolne elewacje podzielone lizenami i kordonowymi gzymsami.

Kościół dostępny we wszystkie dni, wieża w godz. pracy muzeum.

Oprac. Roman Zwierzchowski, OT NID w Lublinie, 5.11.2014 r.