renesansu lubelskiego (projekt architekta muratora Jakuba Balina), powstały z przebudowy gotyckiego kościoła halowego - miejsca historycznych uroczystości religijnych po podpisaniu aktu unijnego Korony z Litwą w 1569 roku.

Historia

Pierwotny zespół drewnianych zabudowań klasztornych bernardynów z kościołem - wznoszony od 1460 (data fundacji) do 1469 r. - zlokalizowano na skraju skarpy nad doliną Bystrzycy, flankując od południowego wschodu zabudowę Krakowskiego Przedmieścia. Już w 1470 r. przystąpiono do budowy murowanego kościoła, trwającej do 1497 roku. Pierwsze murowane skrzydło klasztoru (zachodnie) powstało na przeł. XV i XVI wieku. Po pożarze zespół odbudowano w latach 1557-1569, przekształcając kościół w czteroprzęsłową, trójnawową późnogotycką halę o dwuwieżowej fasadzie i prosto zakończonym prezbiterium, klasztorowi dobudowując zaś dwa nowe skrzydła - wschodnie i południowe. W 1569 r. w kościele odprawiono uroczyste nabożeństwo dziękczynne, kończące zawarcie unii polsko-litewskiej. Pożar w 1602 r. dał asumpt do znacznej przebudowy zespołu klasztornego, trwającej do 1608 r., którą kierowali lubelscy muratorzy Rudolf Negroni i Jakub Balin. Powstały na bazie gotyckiej struktury późnorenesansowy kościół otrzymał układ bazylikowy o przedłużonym do pięciu przęseł korpusie i apsydalnym zakończeniu prezbiterium oraz nowy system sklepień i pełny architektoniczno-sztukatorski wystrój wnętrza. Miejsce pary wież zajął renesansowy szczyt z wolutami, drugi, wschodni szczyt nad korpusem otrzymał ornament okuciowy przejęty z architektonicznego wzornika Hansa Vredemana de Vries, wieża dzwonnicy została zaś przeniesiona. Z kilku kaplic wzniesionych w 1. poł. XVII w. zachowała się kaplica kopułowa pw. św. Antoniego fundacji Uhrowieckich (powstała przed 1640 rokiem). W 2. ćw. XVIII w. d. ołtarze zastąpiono dwoma zespołami ołtarzy późnobarokowych (warsztat lwowski i puławski). Od 1749 r. przebudowywano wschodnią część klasztoru, ozdobioną dwoma późnobarokowymi wolutowymi szczytami (budowniczy Jan Columbani), w 1827 r. klasycystycznej przebudowie poddano fasadę kościoła (schodkowy szczyt, kruchta) i dzwonnicę. Nowy neorenesansowy chór muzyczny powstał w 1907 roku.

Opis

Pobernardyński zespół klasztorny zajmuje najbliższą Staremu Miastu część południowej krawędzi cypla miejskiego, otoczonego ul. Bernardyńską (od wschodu), pl. Wolności (d. pl. Bernardyńskim - od północy) i ul. Dolnej Panny Marii (od zachodu), mając od południa gmach księży emerytów i otwarcie widokowe na dolinę Bystrzycy. Kościół orientowany, poprzedzony od północy niewielkim trójkątnym cmentarzem, odgrodzonym od ulicy niskim murkiem. Za przylegającym od południa zespołem budynków d. klasztoru, dochodzących do ul. Bernardyńskiej, rozciąga się obszerny, otoczony murowanym ogrodzeniem teren d. ogrodów klasztornych, schodzący po zboczu skarpy ku dolinie rzecznej. Kościół typu bazylikowego, z trójnawowym, pięcioprzęsłowym korpusem i wydłużonym, zamkniętym półkoliście prezbiterium, równym szerokością nawie głównej. Fasadę poprzedza prostokątna kruchta szerokości nawy głównej. Przy prezbiterium, na przedłużeniu nawy południowej, wznosi się kwadratowa wieża dzwonnicy, do pierwszego od prezbiterium przęsła nawy północnej przylega kwadratowa w rzucie kaplica Uhrowieckich, nakryta współczesną kopułą z latarnią z lat 50. XX wieku. Kościół nakryty dachem dwuspadowym, nawy boczne - dachem pulpitowym blaszanym. Pięcioprzęsłowa nawa główna otwiera się filarowymi arkadami na ciągi prostokątnych przęseł naw bocznych i analogiczną arkadą łuku tęczowego na prezbiterium. Nawa główna i prezbiterium przekryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami, nawy boczne - sklepieniami sferycznymi. Arkady z dekoracją w porządku korynckim w wersji pilastrowej z impostami pod profilowaną archiwoltą, uzupełnioną o sekwencje potrojonych arkadkowych blend w strefie głowic pilastrów. Podłucza arkad międzynawowych podzielone stiukowymi kasetonami z rozetkami wewnątrz, Sklepienie nawy i prezbiterium zdobione dekoracją z profilowanych listew sztukatorskich w prostym układzie sieciowym, sklepienia naw bocznych - siatkami dekoracji o zróżnicowanym układzie koncentrycznym, wzbogaconym motywami serc, kół i owali i rozet. Ostatnia od zachodu para przęseł bez dekoracji. Empora chóru muzycznego rozpięta na filarach ostatniego przęsła nawy głównej, z dekoracją neorenesansową, wsparta dołem fałszywą arkadą o spłaszczonym łuku koszowym, od strony naw bocznych podtrzymywana w narożach przez figury aniołów grających na trąbach. Wnętrze kaplicy Uhrowieckich dekorowane w narożach zdwojonymi pilastrami o quasi-korynckich głowicach i profilowanym belkowaniem z ozdobnym fryzem o stylizowanych formach roślinnych. Posadzka z kwadratowych płytek kamiennych w układzie szachownicowym, diagonalnym. Fasada dwukondygnacyjna, dołem trójosiowa, górą jednoosiowa o formach porządku doryckiego. Dolna kondygnacja z silnie wysuniętą kruchtą w formie środkowego ryzalitu, zwieńczoną niską nadbudówką w formie attyki przerwanej trójarkadowym oknem, nakrytą dwuspadowym daszkiem. Przęsła ściany frontowej i ryzalitu ujęte pilastrami na cokołach - partie skrajne pojedynczymi, ściany ryzalitu parami pilastrów. Frontowe interkolumnia zaakcentowane cofniętymi powierzchniami względem belkowania. Wszystkie osie podkreślone wysokimi portalowymi obramieniami z gzymsem, z których dwa obejmują wejścia do kruchty, boczne południowe - okna. Wystające szerokie boki ściany frontowej w formie półfilarów pokrytych liniowym boniowaniem. Druga kondygnacja w formie doryckiego edykułu z arkadowym oknem na osi, ujętego dwiema parami pilastrów wspierających proste belkowanie i schodkowy szczyt z wpisanym trójkątnym frontonem, zwieńczonym krzyżem na kuli. Edykuł wsparty dwustronnie schodkowymi półszczytami. Elewacje korpusu kościoła tynkowane gładko, w partii naw bocznych podzielone dwiema skarpami od strony północnej, z trzema wysokimi, półkoliście sklepionymi, rozglifionymi oknami, zakończone prostym gzymsowaniem. Obie widoczne nad linią pulpitowych dachów naw bocznych elewacje nawy głównej podzielone prostymi przyporami, z pięcioma parami okien zamkniętych łukiem odcinkowym na osiach przęseł. Elewacja południowa z trzema wysokimi oknami nawy bocznej, jej część zachodnia zasłonięta skrzydłem klasztoru - jej strefę podokienną zajmuje parterowy korytarz klasztoru. Strzelisty trójkątny szczyt wschodni korpusu wzbogacony na krawędziach spływami stopionymi z motywem dekoracji okuciowej, nałożonej na całą powierzchnię szczytu, i dzielącym go na osi półfilarem, stanowiącym podstawę wieżyczki sygnaturki w zwieńczeniu szczytu. Północna elewacja prezbiterium podzielona trzema skarpami, między którymi w obszernych, zakończonych górą arkadowych wnękach rozmieszczone wysokie okna, analogiczne do otworów nawy bocznej. Analogiczne czwarte okno w partii zamknięcia bez wnęki i okrągła blenda na osi apsydy w górnej partii ściany. Jej dolna strefa, oddzielona od górnej profilowanym gzymsem kordonowym, tworzy rodzaj gładkiego cokołu. Widoczne partie elewacji prezbiterium zakończone belkowaniem z fryzem konsolkowym i profilowanym gzymsem. Dolna kondygnacja trójkondygnacyjnej wieży dzwonnicy ukryta w zabudowaniach klasztoru - widoczne gładkie ściany drugiej kondygnacji, z niewielkim okienkiem we wschodniej elewacji pod fryzem gzymsu kordonowego. Górna kondygnacja z wydzieloną gzymsem, wysoką strefą cokołu, na której właściwa kondygnacja, otwarta czterostronnie arkadami o przysadzistych filarach, z narożnymi pilastrami w porządku toskańskim podtrzymującymi ciężkie belkowanie. Blaszany hełm wieży w formie czworobocznej ślepej latarni, stojącej na czteropołaciowej kopulastej podstawie i zakończonej graniastą kopułką z iglicą i krzyżem. Wyposażenie stanowi architektoniczny późnobarokowy ołtarz wielki z szeroką ażurowa kolumnadą i figurami (2. ćw. XVIII w.), z cudownym obrazem św. Antoniego Padewskiego (1. poł. XVII w.) w środkowym przęśle, zespół późnobarokowych architektonicznych ołtarzy bocznych z wystrojem rzeźbiarskim i cztery rokokowe atektoniczne ołtarze przyfilarowe. Prospekt organowy z poł. XVIII wieku. Zachowana płyta marmurowa z renesansowego nagrobka rycerskiego (warsztat Hieronima Canavesiego, 3. ćw. XVI w.) i marmurowe epitafium Wojciecha Oczki w typie nagrobków klęczących (pocz. XVII wieku). Zespół połączonych ze sobą budynków poklasztornych, rozmieszczonych z trzech stron trapezowego wirydarza, składa się z dwóch złączonych, ale odrębnych architektonicznie grup - zachodniej i wschodniej. Grupę zachodnią tworzą dwa prostopadłe skrzydła - przylegające bezpośrednio do kościoła skrzydło zachodnie i część skrzydła południowego, grupę wschodnią - trzy skrzydła ukośne, ustawione zgodnie z biegiem ob. ul. Bernardyńskiej w nieregularną podkowę z półotwartym wąskim dziedzińcem skierowanym ku tej ulicy. Krótkie trójkondygnacyjne skrzydło zachodnie ma trójdzielny, dwutraktowy układ, z amfiladą pomieszczeń w trakcie zachodnim i korytarzem sklepionym krzyżowo na poziomie parteru, z jednobiegowymi schodami od strony wirydarza. Do zachodniej ściany skrzydła przylega dwukondygnacyjna, jednotraktową dobudówką sięgającą ulicy. Długie trójkondygnacyjne skrzydło południowe dotyka narożem końca korytarza skrzydła zachodniego, z którego wejście do wielkiej sali sklepionej kolebką z lunetami (być może d. refektarz), za nią dwuczęściowe pomieszczenie (zapewne d. kuchnia) przylegające do klatki schodowej i przelotowej wąskiej sionki. Nadbudowana trzecia kondygnacja z XVIII w. składa się z ciągu pomieszczeń (cel) rozlokowanych wzdłuż korytarza. Skrzydła grupy wschodniej pierwotnie w układzie dwutraktowym z korytarzem: skrzydło zachodnie - od strony wirydarza, skrzydło południowe - od dziedzińca. Układ ten jest ob. przekształcony. Piętrowy korytarz skrzydła północnego przylega bezpośrednio do prezbiterium. Skrzydła zachodnie i południowe są trójkondygnacyjne, skrzydło północne jest dwukondygnacyjne. Dachy kryte blachą o zróżnicowanych formach: na zachodnim skrzydle grupy zachodniej dach czterospadowy, na obu częściach skrzydła południowego i zachodniego oraz na skrzydle północnym (bez korytarza) w grupie wschodniej dachy dwuspadowe. Dach pulpitowy nad korytarzem po północnej stronie wirydarza i nad korytarzem przy prezbiterium. Elewacje bez podziałów architektonicznych, zakończone gzymsem okapowym, z trzema masywnymi przyporami na narożu i południowej ścianie w partii wielkiej sali. Liczne, zróżnicowane pod względem położenia, wielkości i kształtu otwory w większości elewacji nie tworzą wyraźnych osi - pięć osi okien występuje jedynie na południowej elewacji wschodniej części południowego skrzydła. Jedną oś wyznacza duże, pojedyncze, osadzone głęboko w glifie, zamknięte łukiem odcinkowym okno w zachodniej elewacji skrzydła południowego - w jej górnej części zachowały się pozostałości dekoracji architektonicznej późnogotyckiego szczytu w formie dwóch kondygnacji wąskich blend i sąsiadujących z nimi, ustawionych w trójkąt okrągłych blend na trzech poziomach. Dekoracja wschodniego szczytu skrzydła południowego w formie trójarkadowego edykułu, ujętego trójkątnymi półszczytami, zakończonego wklęśniętym na szczycie, półkolistym frontonikiem z okulusem w środku pola. Analogiczny szczyt skrzydła północnego z edykułem wspartym na dwóch doryckich pilastrach, z potrójną arkadową blendą wewnątrz, zwieńczoną dwustronnie wciętym krzywoliniowo frontonikiem, zakończonym małym, wygiętym ku górze gzymsikiem, ujętym dwoma spływami wolutowymi o odwróconych, silnie zwiniętych wolutach. Sąsiedni, oparty na ścianie apsydy kościoła półszczyt nad traktem korytarzowym otrzymał falistą formę spływu z parą wolno stojących pilasterków toskańskich, flankujących okrągłą blendę w profilowanym obramieniu.

Dostęp do zabytku ograniczony. Możliwość zwiedzania wnętrza od poniedziałku do soboty w godz. 8.00-8.30 (grupy zorganizowane - po uprzednim zgłoszeniu, tel. 81 743 64 36).

Oprac. Roman Zwierzchowski, OT NID w Lublinie, 22.09.2014 r.