Wartość i znaczenie zabytku

Położony na szlaku wymiany handlowej między Wschodem a Zachodem, Lublin stał się w średniowieczu dużym, wielokulturowym ośrodkiem przyciągającym kupców i rzemieślników obcego pochodzenia. Od 1474 roku był stolicą województwa lubelskiego, a od 1578 - po ustanowieniu Trybunału Koronnego - jedną z dwóch stolic sądowych Korony, gdzie spotykała się szlachta licznie zjeżdżająca na rozprawy. W unikatowym wnętrzu kaplicy Świętej Trójcy na zamku lubelskim podpisano w 1569 roku akt unii polsko-litewskiej - wydarzenie zaliczane do najważniejszych w historii Rzeczypospolitej.

Cennym dziedzictwem kultury materialnej z okresu największego rozkwitu miasta przypadającego na 1. połowę XVII wieku jest jego zabytkowa architektura, z której część obiektów sakralnych reprezentuje ciekawą, lokalną odmianę stylową, zwaną renesansem lubelskim.

Historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny Lublina, ukształtowany w okresie od X do XIX wieku, jest dobrze wyeksponowany w przestrzeni śródmieścia. Zachował przy tym wszystkie zasadnicze elementy tkanki miejskiej, złożonej ze zharmonizowanych ze sobą nawarstwień będących wynikiem naturalnej ewolucji.

Historia

Za najstarsze, wczesnośredniowieczne osiedle lubelskie często uznawana jest osada na wzgórzu Czwartek powstała w VI wieku, choć nie ma powodów przypuszczać, by wzgórza: Staromiejskie, Zamkowe i Grodzisko zasiedlane były w późniejszym czasie. Nazwa Lublin po raz pierwszy pojawiała się w końcu XII wieku w kronice Wincentego Kadłubka. Prawa miejskie, uzyskane prawdopodobnie około połowy XIII wieku, potwierdzone zostały w postaci aktu lokacji na prawie magdeburskim nadanego przez Władysława Łokietka w 1317 roku. Politykę wzmacniania roli Lublina kontynuował Kazimierz Wielki (z jego inicjatywy wzniesiono mury miejskie), czyniąc z niego bazę wypadową przeciwko Tatarom i Litwinom. Położenie na skrzyżowaniu ważnych szlaków: z Krakowa do Wilna i z Wielkopolski na Ruś wpłynęło na znaczny rozwój handlu w XIV wieku. Protektorem miasta był wtedy Władysław Jagiełło, dzięki przywilejom którego kupcy lubelscy monopolizowali handel z Litwą. Chętnie osiedlali się tu Ormianie, Rusini, Tatarzy, rozrastała się dobrze zorganizowana społeczność żydowska. Wzrastające znaczenie polityczne Lublina sprawiło, że w 1474 roku Kazimierz Jagiellończyk podniósł je do rangi stolicy odrębnego województwa lubelskiego.

W XVI wieku miasto było kilkakrotnie miejscem zjazdów szlachty. Najważniejszym z nich był sejm lubelski z 1569 roku, który zakończył się podpisaniem aktu unii polsko-litewskiej powołującego Rzeczpospolitą Obojga Narodów. W trakcie obrad tego sejmu miał też miejsce hołd lenny złożony przez władcę Prus Książęcych Albrechta II Hohenzollerna przed królem Zygmuntem Augustem. Do rozkwitu gospodarczego i politycznego miasta przyczyniło się również ustanowienie w 1578 roku Trybunału Koronnego - najwyższego sądu apelacyjnego szlachty. Wśród przybywających na rozprawy pojawiały się tu postaci ważne dla polskiej kultury, tj.: Kochanowski, Rej, Górnicki, Morsztyn, Pasek, Szymonowic itd. Lublin był w XVI wieku ważnym ośrodkiem myśli protestanckiej (głoszonej tu już od początku stulecia przez Biernata z Lublina). Z czasem stał się głównym, obok Rakowa, centrum radykalnego odłamu protestantyzmu - braci polskich, zwanych arianami. Lubelscy protestanci wpłynęli na ożywienie życia umysłowego, na co odpowiedzią ze strony katolików było założenie w 1596 roku kolegium jezuickiego.

Od wojen szwedzkich w połowie XVII wieku rozpoczął się czas powolnego osłabiania znaczenia gospodarczego i politycznego Lublina. W latach 1795-1809 znajdował się pod zaborem austriackim, od Kongresu Wiedeńskiego - rosyjskim. Po odzyskaniu niepodległości powrócił do historycznego statusu miasta wojewódzkiego.

Opis

Historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny Lublina obejmuje Wzgórze Zamkowe, Wzgórze Staromiejskie oraz fragment układu przestrzennego poza niezachowanymi murami miejskimi integralnie przynależącego do najstarszej części miasta.

Od północy - zabudowa Wzgórza Zamkowego jest dzisiaj w znacznym stopniu wynikiem XIX-wiecznej odbudowy. Pierwszym i nadal istniejącym murowanym elementem zespołu zamkowego był donżon wybudowany prawdopodobnie w latach 1243-1244 przez księcia ruskiego Daniela Halickiego. Murowany zamek powstał za panowania Kazimierza Wielkiego, a jego jedyną zachowaną częścią jest gotycka kaplica pw. Świętej Trójcy. Z inicjatywy króla Władysława Jagiełły jej wnętrze pokryto w 1418 roku polichromią o treści religijnej wykonaną przez ruskiego malarza Andrzeja i jego warsztat. Stanowi ona dziś rzadki i dobrze zachowany przykład malarstwa w stylu bizantyjsko-ruskim na ziemiach polskich. Oprócz wartości artystycznej jest to także miejsce wyjątkowe ze względów historycznych - tu podpisany został w 1569 roku akt unii polsko-litewskiej. Zamek był gruntownie przebudowywany w okresie renesansu przez królewskiego architekta Bartłomieja Berrecciego. W XIX wieku jego ruiny rozebrano, wznosząc w ich miejscu neogotycki zamek z przeznaczeniem na więzienie.

Wzgórze Staromiejskie połączone jest ze Wzgórzem Zamkowym wąskim przesmykiem. Główną oś komunikacyjną układu Starego Miasta stanowi prowadząca na Rynek ulica Grodzka, którą od północy zamyka Brama Grodzka. Od Rynku w kierunku południowo-zachodnim biegnie ulica Bramowa, będąca przedłużeniem Grodzkiej, zakończona okazałą Bramą Krakowską. Oprócz obydwu bram pozostałościami dawnych murów obronnych miasta są Baszta Półokrągła i Furta Gnojna. Istniejąca zabudowa staromiejska została ukształtowana pod wpływem dwóch wydarzeń: pożaru miasta w 1575 roku oraz ustanowienia trzy lata później Trybunału Koronnego. Wokół Rynku powstały wtedy kamienice należące do patrycjatu lubelskiego, niektóre o bardzo dekoracyjnych fasadach. Budynek Trybunału znajdujący się na środku placu swój obecny kształt uzyskał w latach 70. XVIII wieku. Nadworny architekt króla Stanisława Augusta, Dominik Merlini, nadał mu wówczas cechy klasycyzmu. W murach zachowały się relikty pierwszego ratusza z końca XIV wieku, które wyeksponowane są w działającym tu Muzeum Trybunału Koronnego.

W obrębie Starego Miasta znajdują się też ważne obiekty architektury sakralnej. Zespół klasztorny dominikanów jeden z najstarszych zabytków Lublina, składa się z kościoła pw. św. Stanisława wzniesionego w 1342 roku z fundacji Kazimierza Wielkiego oraz budynku klasztoru, którego jedno skrzydło powstało w XIV wieku, pozostałe były dobudowane w wieku XVII przez Rudolfa Negroniego. Kościół zniszczony po pożarze otrzymał na początku XVII wieku cechy renesansu lubelskiego. Jego skromną bryłę sukcesywnie obudowywano wieńcem kaplic. Dawny kościół klasztorny jezuitów (dziś archikatedra) to drugi cenny obiekt. Wzniesiony w latach 1586-1617 według projektu Jana Marii Bernardoniego jest jednym z pierwszych przykładów architektury barokowej w Polsce. W tym samym czasie powstawały budynki przeznaczone na klasztor, kolegium (niezachowane) i szkołę - całość wkomponowana była pierwotnie w mury obronne. Na początku XIX wieku kompleks przez krótki okres należał do trynitarzy - z tego czasu pochodzi neogotycka dzwonnica, tzw. Wieża Trynitarska. Architekt Antonio Corazzi odpowiedzialny za restaurację popadającej w ruinę świątyni przebudował fasadę w stylu klasycystycznym, dodając kolumnowy portyk z balkonem.

Poza terenem Starego Miasta, w pobliżu Bramy Krakowskiej znajduje się Nowy Ratusz. Powstał w wyniku przebudowy XVII-wiecznego kościoła i klasztoru karmelitów bosych, zniszczonych w czasie pożaru. Obecna XIX-wieczna bryła w duchu klasycystycznym ma dostawiony do fasady toskański portyk.

Obszar pomnika historii od południa zamykają dwa dawne zespoły klasztorne. Starszym jest kościół i klasztor brygidkowski ufundowane przez Władysława Jagiełłę jako wotum dziękczynne za zwycięstwo pod Grunwaldem. Kościół powstał w latach 1412-1420, nieco później wzniesiono skrzydła klasztorne. Zespół był poddawany przebudowom w XVI i XVII wieku. Drugi klasztor należący do bernardynów pochodzi z końca XV wieku. Niszczony przez pożary, odbudowany został w latach 1602-1608 przez czołowych muratorów lubelskich - Jakuba Balina i Piotra Negroniego. Do czasu kolejnych przekształceń nosił cechy renesansu lubelskiego.