Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

kościół pw. św. Eliasza Proroka - Zabytek.pl

kościół pw. św. Eliasza Proroka


kościół 1742 r. Lublin

Adres
Lublin, Mieczysława Biernackiego 9

Lokalizacja
woj. lubelskie, pow. Lublin, gm. Lublin

Kościół należy do grupy świątyń o układzie centralno-podłużnym z wydłużonym prezbiterium, zaprojektowanych również przez Pawła (Paolo) Fontanę w l.

1733-1742, którą współtworzą również trzy większe kościoły – kościół farny w Lubartowie i dwa kościoły klasztorne w Chełmie (Pijarów) i we Włodawie (Paulinów). W porównaniu do większych kościołów tej grupy, mających na osi poprzecznej  ośmiobocznej nawy parę większych kaplic „transeptowych”, rzut lubelskiego kościoła Karmelitów jest pozbawiony tych kaplic, w miejsce których wprowadzono krótkie, proste odcinki ścian w interkolumniach, za którymi przechodzą niskie przejścia między kaplicami. Jest to unikatowe rozwiązanie na ziemiach polskich, wywodzące się z barokowej architektury północnych Włoch.

Historia

Początki zakonu karmelitów trzewiczkowych w Lublinie sięgają 1621 r., w którym otrzymali  w darze od medyka JKM Adama Majera vel Majora drewniany dom na Krakowskim Przedmieściu. W 1650 r. funkcjonowała tam drewniana kaplica wraz z hospicjum. Starania o utworzenie konwentu w mieście były skutecznie blokowane przez osiadłych tu wcześniej karmelitów bosych. Pozwolenie na założenie klasztoru udało się uzyskać dopiero w 1679 r., jednakże poza miastem - na darowanym gruncie na przedmieściu Czwartek. Fundacja drewnianego klasztoru nastąpiła w 1680 r. W tym samym roku zbudowano również drewnianą kaplicę oraz towarzyszący jej drewniany budynek klasztorny, mieszczący ok. 20 cel zakonnych. Budowę murowanego kościoła klasztornego rozpoczęto ok. 1740 r., która trwała do roku 1742, jednakże prace przy wykańczaniu i wyposażaniu wnętrza ciągnęły się do połowy wieku XVIII w. – jego konsekracja nastąpiła dopiero w 1784 r.  Projektantem założenia klasztornego był najpewniej pochodzący z Valsoldy (pn. Lombardia) architekt  Paweł (Paolo) Fontana, nadworny architekt książąt Sanguszków. Regularny, symetryczny  układ założenia z kościołem na środku frontowego skrzydła klasztornego czworoboku wskazuje na całościowy projekt, być może z dwiema flankującymi kościół wieżami, z których zrealizowano tylko wschodnią, wzniesioną wraz z ze wschodnim skrzydłem klasztoru, widniejącym na planie Lublina z 1783 r. Pełny zarys klasztoru widoczny jest dopiero na planach miasta od 1803 r. 

W 1810 r. karmelici trzewiczkowi zostali usunięci z klasztoru przez władze wojskowe Księstwa Warszawskiego, a ich miejsce na krótko zajęli Karmelici Bosi, jednakże już w 1835 r. zostali tu osadzeni Bonifratrzy (Bracia Miłosierdzia), których własne zabudowania przy Krakowskim Przedmieściu uległy rozbiórce z powodu planów przebudowy tej części Krakowskiego Przedmieścia w główny plac miejski - Plac Litewski. W l. 1837-1839 budynek klasztorny został zaadaptowany dla Bonifratrów przez arch. Ferdynanda Konotkiewicza na szpital p.w. św. Jana Bożego, jakkolwiek zakres tych prac nie musiał zbyt duży z uwagi na typowy dla budynków klasztornych układ przestrzenny. Szpital funkcjonował również po kasacie klasztoru w 1864 r., prowadzony przez siostry zakonne (Szarytki, Elżbietanki), a od 1922 r. jako szpital miejski i samorządowy. Sam kościół przekazany został w użytkowanie księżom diecezjalnym (ob. rektoralny). Od 1989 r. ponownie pozostaje pod opieką ojców Karmelitów Trzewiczkowych. W 1889 burza uszkodziła dach na kościele. W konsekwencji przeprowadzono remont kościoła, który objął także m. in. wymianę posadzki na trójbarwne lastryko (roczna data wykonania 1891 r. widoczna w posadzce przy wejściu). Mimo kilku zmian użytkowników, wygląd kościoła praktycznie nie uległ zmianie. Dotyczyły one tylko zamiany pierwotnego dachówkowego pokrycia nad obejściami kaplicami na blachę (1975 r.). Od 1967 r. cały zespół d. klasztoru Karmelitów Trzewiczkowych wpisany jest do rejestru zabytków woj. lubelskiego.

Opis

Zespół poklasztorny Karmelitów zajmuje kulminację wzniesienia między ulicami Biernackiego (od pd.) i wspinającą się po zboczu od wsch. ul. Sierocą. Frontem skierowany na pd.  Budynki wzniesione z cegły, otynkowane, pierwotnie w całości kryte dachówką, ob. dachy blaszane, dachówka zachowana tylko na dachu nawy.

Historyczny zespół o zintegrowanej bryle, składa się z  trzech klasztornych skrzydeł w układzie podkowy, zamkniętej na froncie od pd. stron wysuniętym ku przodowi korpusem nawowym kościoła. 

Kościół na rzucie z ośmioboczną nawą główną , której dwa szersze boki na osi podłużnej stanowią dwie wielkie arkady – przednia tworzy łuk tęczowy otwarty na przestrzeń prezbiterium, za tylną znajduje się krótkie wysokie przęsło chóru muzycznego. Cztery krótsze skośne boki stanowią mniejsze arkady otwierają się na cztery przęsła kapliczne o niemal kolistym rzucie. Połączone parami niskim arkadowym przejściem tworzą rodzaj obustronnego obejścia nawy z lożami otwartymi obustronnie do wnętrz par kaplic i do nawy – w ścianie zach. - wyjście na ambonę. Przestrzeń ośmiobocznej nawy kształtują dwie 

triady alternowanych filarowych arkad w sekwencji pary mniejszych arkad ujmujących większą arkadę środkową. Filary arkad nawowych z półkolumnami o uproszczonych głowicach korynckich, stojącymi na półokrągłych piedestałach. Krótkie boki interkolumniów na osi poprzecznej wypełniają ściany z pojedynczym, zamkniętym odcinkowo otworem wejścia do obejść. Gzyms główny, gierowany nad półkolumnami, wygina się nad parą większych arkad. Nad nawą pseudokopułowe sklepienie złożone z krótkiej kolebki nad środkową strefą interkolumniów wydzielonej parą gurtów, domkniętej obustronnie trójgraniastymi półczaszami z lunetami w ukośnych kozubach. Na ich stykach pary ukośnych gurtów dochodzących do gurtów poprzecznych. W bocznych kaplicach pojedyncze sklepienia krzyżowe, podobne w przejściach obejść, lożach, w przęśle chóru muzycznego. w pierwszym przęśle prezbiterium – kolebkowo-krzyżowe ujęte parami gurtów. Półkoliste zamknięcie sklepione trzema lunetami.  W zakrystii i skarbcu sklepienia krzyżowe o trzech przęsłach. 

Fasada dwukondygnacyjna zwieńczona niewielkim szczytem. Utrzymana w porządku doryckim (uproszczonym). Dolna kondygnacja jednoosiowa o szeroko rozstawionych parzystych pilastrach na zdwojonych piedestałach, dołem zatopionych w cokole. Zakończona jest pełnym, lekko gierowanym belkowaniem, przechodzącym na zaokrąglone dołem ściany korpusu. Wejście na osi obramione prostym portalem z parą zdwojonych pseudopilastrów, połączonych gzymsem. Nad nim prostokątne okno kruchty. Silnie zwężoną względem dolnej górną kondygnację ujmuje mocno nachylona ku wnętrzu para spływów wolutowych wraz z parą niewielkich pilastrów tzw. siedzących – o łukowato wgiętych trzonach, redukujących cała szerokość górnej partii tej kondygnacji do szerokości interkolumnium kondygnacji dolnej. Kondygnację zamyka pełne belkowanie. Na jej osi okno chóru zamknięte łukiem odcinkowym w profilowanej opasce, flankowane parą krótszych prostokątnych blend w obramieniach sięgających daszku okapowego nad  gzymsem dolnej kondygnacji. Szczycik wieńczący fasadę ujęty parą mniejszych spływów wolutowych - na nich spoczywa gzyms w formie nadwieszonego łuku. Pole środkowe zdobi płycina w formie rozetki ze ślepym okulusem w centrum. Na blendzie inskrypcja z datą fundacji klasztoru - 1680. 

Za górną partią fasady widoczne elewacje ośmiobocznego pseudotamburu nawy z narożnymi pseudopilastrami, spiętymi gierowanym belkowaniem. Na osiach jego elewacji okna Dach nad nawą ośmioboczny, namiotowy, kryty dachówką ceramiczną, zakończony blaszaną ośmioboczną wieżyczką sygnaturki w formie arkadkowej latarni zwieńczonej kopułką z krzyżem. 

Wieża dzwonnicy trójkondygnacyjna, usytuowana na wsch. skrzydle klasztoru nad wejściem do korytarza. Jej dolna kondygnacja w wielkim porządku, wyodrębniona z pd. ściany klasztoru parą zdwojonych pilastrów, obejmuje dwie rozdzielone gzymsem kordonowym kondygnacje klasztoru,  ma wspólne belkowanie z pierwszą kondygnacją kościoła. Nad gzymsem reliefowy herb Karmelitów. Wejście do klasztornego korytarza z półkolistym nadświetlem, na piętrze – prostokątne okno. Drugą kondygnację wieży dzwonnicy, stojącą na wysokim cokole z eliptycznymi plakietami na osiach, tworzy czteroboczna arkadowa struktura o nisko zawieszonych łukach otworów dzwonnych. Cztery narożne filary opięte są zdwojonymi pilastrami, podtrzymującymi pełne belkowanie. Wewnątrz struktury drewniany ruszt z zawieszonym dzwonem. W polach nad łukami osiowo umieszczone plakiety w formie płaskiej muszli. Trzecia kondygnacja niska, ujęta parami siedzących pseudopilastrów w narożnikach..  W polach interkolumniów eliptyczne, leżące blendy z małymi okrągłymi  otworkami w centrum. Wieża zakończona blaszanym daszkiem brogowym (niegdyś o krzywoliniowym profilu, ob. kształt uproszczony). 

Wyposażenie:        

Pierwotnie kościół wyposażony był w pięć ołtarzy - główny w prezbiterium oraz cztery ołtarze w bocznych kaplicach, o czym świadczą ślady na posadzce w drugiej parze kaplic. Do naszych czasów dotrwał tylko architektoniczny ołtarz główny oraz dwa ołtarze w pierwszej parze kaplic. Nie są znane pierwotne wezwania ołtarzy bocznych – obecne przedstawienia w większości wtórne - pochodzą z późniejszych okresów funkcjonowania świątyni.

Ołtarz główny drewniany, późnobarokowo-rokowy o architektoniczno-rzeźbiarskiej strukturze pochodzi z l. 50. XVIII w. z puławskiego warsztatu Jana Eliasza Hoffmanna. Typu fasadowego w kształcie zagiętej, wpisanej w absydalne zamknięcie prezbiterium dwukondygnacyjnej, trójosiowej edykuły o czterech kolumnach z belkowaniem przerwanym nad środkowym interkolumnium, spiętym górą przerzuconym wygiętym gzymsem. Jednoosiową kondygnację górną tworzy para zdwojonych pilastrów wspartych wolutami. W niszy środkowej arkady umieszczona (wtórnie) mała kopia obrazu MB Częstochowskiej. W bocznych interkolumniach stojące figury papieży –  św. Telesfora (z kielichem mszalnym) i św. Sylwestra (? - brak atrybutu).  W zwieńczeniu górnej kondygnacji grupa rzeźb ze sceną wniebowzięcia proroka Eliasza do nieba wozem ognistym („rydwan”) zaprzężonym w parę ognistych rumaków (w centrum) z towarzyszącymi po bokach figurami świętych apostołów Piotra i Pawła. Nad Eliaszem eliptyczny obraz ukazujący nawiedzenie św. Elżbiety przez brzemienną Maryję, na który prorok w wozie wskazuje ręką.

Dwurzędowe drewniane stalle, stojące przy ścianach prezbiterium, pochodzące z końca XVIII w. łączą elementy odchodzącego stylu rokoka i klasycyzmu. Na ich zapleckach rozmieszczono po trzy obrazy ze scenami z żywota św. Eliasza oraz cudu uzdrowienia za jego wstawiennictwem.

Nad stallami po stronie pn. duży obraz w prostokątnej ramie z 1 poł. XVII w. z przedstawieniem „Matki Boskiej Loretańskiej” (?) ze stojącą na obłoku, ukoronowaną tiarą postacią Maryi z Dzieciątkiem na ręku i sceną unoszenia przez parę aniołów drewnianego domku. Po stronie wsch. - obraz „Przemienienie Pańskie” – utrzymany w konwencji włoskiego malarstwa religijnego z końca XVI w.

Ołtarze boczne w pierwszej parze kaplic:  w kaplicy zach. p. w. Męki Pańskiej nisza ołtarzowa w ścianie z dużym drewnianym barokowym krucyfiksem z przełomu XVII/XVIII w. Po obu jego stronach dwie stojące na mensie ołtarzowej polichromowane figury - Matki Jezusa i św. Jana Apostoła, datowane są na XVII w. (?). W drugim ołtarzu zawieszony wprost na ścianie obraz z 1684 r. (wg daty na obrazie) w późniejszej rokokowej ramie z przedstawieniem „św. Józefa Opiekuna” z idącym obok małym Jezusem. Być może, pochodzi z pierwszego kościoła Karmelitów. 

W drugiej parze kaplic – po stronie wsch. wiszący na ścianie, malowany na desce i datowany na XVII w. obraz ołtarzowy z klęczącym św. Janem Bożym (z nałożoną srebrną koszulką) - założycielem Bonifratrów. Zapewne przeniesiony tu z ich dawnego kościoła przy Krakowskim Przedmieściu. Po stronie zach. - obraz olejny z 1876 r. ukazujący św. Wincentego a Paulo w szatach liturgicznych trzymającego na ręku dziecko, autorstwa Rafała Hadziewicza.

Drewniana ambona późnobarokowa - współczesna ołtarzowi głównemu na zach. ścianie w interkolumnium z pozłacanymi figuralnymi rzeźbami czterech ewangelistów na korpusie i symbol Ducha Świętego na  podniebiu baldachimu i rokokowym ornamentem jest i pochodzi z tego samego warsztatu snycerskiego. Na froncie korpusu duży kartusz herbowy  podzielony na trzy części – u góry dwie tarcze z herbami Ślepowron i Dąbrowa, w części dolnej herb Karmelitów.  Baldachim wieńczą uskrzydlone główki aniołków wśród obłoczków. Na szczycie postać św. Eliasza z ognistym mieczem. Figura rokokowa drewniana z ok. poł. XVIII w. na ścianie wsch. w interkolumnium (na wsporniku) przedstawiająca niezidentyfikowanego świętego w dynamicznej pozie w rozwianych szatach. 

Na chórze muzycznym organy rokokowe (prospekt), zbudowane w 2. poł.  XVIII w.

Dostępny z zewnątrz bez ograniczeń, możliwość obejrzenia wnętrza tylko tuż przed lub po nabożeństwach.

Oprac. Roman Zwierzchowski, OT NID w Lublinie, 31.12.2018 r. 

Rodzaj: kościół

Styl architektoniczny: barokowy

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_06_BK.15554, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_06_BK.355116