„renesansu lubelskiego”. Mimo późniejszej przebudowy i częściowemu zatarciu cech stylowych zachowała część detalu i zasadniczy układ przestrzenny wnętrza. Najcenniejszym zabytkiem jest zachowany późnorenesansowy ikonostas - dzieło snycerskich i malarskich warsztatów lubelskich z 2 ćw. XVII w.

Historia

Budowę murowanej cerkwi prawosławnej przy przedmieściu Czwartek na tzw. Słomianym Rynku rozpoczęto w 1607, ostatecznie ukończono ok. 1620 r., a poświęcił ją w 1633 r. metropolita kijowski Piotr Mohyła. Zastąpiła ona wcześniejszą, zapewne drewnianą świątynię, zbudowaną w 1598 r. po pożarze (1587) najstarszej drewnianej cerkwi, pochodzącej być może jeszcze z ok. poł. XV w. Jej kształt, widoczny na rycinie Hogenberga z pocz. XVII., przypomina typowe drewniane kościoły katolickie. Również murowanej cerkwi nadano ogólną formę jednowieżowego, jednonawowego z elementami wystroju architektonicznego w „typie lubelskim” (pilasterkowy fryz, dekoracja półszczytów), jednakże dwudzielny poprzeczny układ wnętrza korpusu z ukrytą pod dachem kopułą w przedniej części nawiązywał do typu cerkwi z XVI w. wznoszonych w zach. części Wielkiego Księstwa Litewskiego. Korpus zdobiły dwa szczyty, z których zach. składał się z dwóch półszczytów przedzielonych masywem wieży, trzeci, mniejszy szczyt oddzielał prostokątną część prezbiterium z parą bocznych kaplic (pastoforiów) od absydalnego zakończenia. Po 1560 r. przy cerkwi powstał niewielki prawosławny monastyr, przejęty ostatecznie w k. XVII w. przez unicki zakon Bazylianów. Pierwsze próby podporządkowania lubelskiej cerkwi Unii Brzeskiej podjęto w 1635 r., jednakże do 1695 r. jej formalna przynależność była zmienna, by na niemal dwa kolejne stulecia stać się świątynią unicką (do 1875 r.). W tym okresie dach był kryty gontem, wieżę zaś zdobił barokowy baniasty hełm zwieńczony latarnią. Druga latarnia murowanej sygnaturki wieńczyła dach nad ukrytą w nim kopułą. Narastające z czasem spękania murów korpusu i jego sklepień wraz kopułą zmusiły Bazylianów do przeprowadzenia w 1837 r. gruntownego remontu cerkwi. Projekt arch. Jakuba Hempla zakładał rozbiórkę kopuły i zastąpienie jej płaskim stropem z sufitem, zaś barokowy hełm wieży zmieniono na klasycystyczną czaszę zwieńczoną obeliskiem. Kolejny remont, po przejęciu jej przez cerkiew moskiewską, nastąpił w 1867 r. - usunięto wówczas boczne ołtarze, rozebrany został też budynek bazyliańskiego klasztoru. Większą przebudowę cerkiew przeszła w 1881 r., w trakcie której znacznie obniżono dach nad korpusem i prezbiterium, likwidując górną część szczytu nad prezbiterium. W 1907 r. wnętrze otrzymało nową dekorację malarską w stylu akademickim z elementami secesji. Po 1875 usunięto również boczne barokowe ołtarze, przywracając wnętrzu ortodoksyjny charakter. W l. 1915 -1920 cerkiew nieużytkowana. Późniejsze remonty miały jedynie konserwatorski charakter. W l. 1986-1992 konserwacji poddano późnorenesansowy ikonostas, zaś w l. 2000-2002 cerkiew przeszła remont generalny. W 2015 r. rozebrano i odtworzono część muru oporowo-ogrodzeniowego wokół cerkiewnego cmentarza. Od r. 1989 cerkiew Przemienia Pańskiego pełni funkcję katedry prawosławnej diecezji lubelsko-chemskiej.

Opis

Cerkiew wraz cmentarzem i otaczającym go murem usytuowana jest na pn. od Starego Miasta w pd. wzgórza Czwartek, przeciętego obecnie nowym, prostym biegiem ulicy Ruskiej. Stary odcinek tej ulicy obiega łukiem cmentarz od strony pd., od zach. zaś - nowa uliczka Cerkiewna, łącząca oba biegi ul. Ruskiej. Orientowana cerkiew stoi w środkowej części d. cmentarza, otoczonego wysokim murem.

Cerkiew murowana z kamienia (wapień) i cegły, tynkowana. Posadzki ceramiczne. Korpus na rzucie kwadratu nakryty spłaszczonym dwuspadowym dachem, poprzedzony jest obszerną kwadratową czterokondygnacyjną wieżą z babińcem, zakończoną kopulastym hełmem zwieńczonym graniastą iglicą z kulą i krzyżem. Prostokątne prezbiterium zakończone półkolistą apsydą ujęte parą niższych nieco wysuniętych na boki pomieszczeń nakrytych wspólnym spłaszczonym dwuspadowym dachem krytym miedzianą blachą.

Wnętrze korpusu poprzecznie przedzielone arkadową ścianą o dwóch filarach na dwie zasadnicze części - zachodnią poprzeczną nawę o sklepieniu kolebkowo-krzyżowym i częścią wschodnią, składającą się z wydzielonego za pomocą pary niższych, wzdłużnych arkad kwadratowego środkowego przęsła, wspartych na środkowej parze filarów i impostach na wsch. ścianie z niską arkadą otwartą na prezbiterium, przed którą ustawiony ikonostas z carskimi wrotami na osi głównej. Oba boki środkowego przęsła, nakrytego ob. pułapem, ujmuje para wąskich, prostokątnych i nieco niższych przęseł o kolebkowych sklepieniach z wąskimi lunetami. Z nich poprzez diakońskie wrota para mniejszych wejść do prezbiterium. Ściany bez architektonicznych podziałów z detalem w postaci gzymsów impostowych pod wezgłowiami sklepień i na parze filarów, z ramowymi podziałami z dekoracją plecionkową - w polach figury świętych, sceny biblijne, na filarach marmoryzacja. Na sklepieniach iluzjonistyczne niebo z postaciami aniołów i świętych, sufit części centralnej (d. kopuła) pokrywa przedstawienie Deesis.

Wnętrze prezbiterium bez podziałów, nakryte sklepieniem kolebkowo-krzyżowym z plakietami w formie rozetek i uskrzydlonych główek w miejscach impostów. Na ścianach polichromia z motywami pilastrów, girland, wici roślinnych i aniołów. W bocznych ścianach prezbiterium para wejść do bocznych pomieszczeń d. pastoforiów - ob. zakrystii i skarbczyka. Posadzki z płytek ceramicznych.

W wieży frontowej sklepione krzyżowo pomieszczenie babińca - nad nim drugie z arkadowym przejściem na drewnianą emporę w nawie. W jego pn. zach. narożniku obudowane kręcone schody do krypt i na wyższą kondygnację wieży.

Fasada poprzedzona czterokondygnacyjną wieżą frontowa, ujęta wolutowymi półszczytami wieńczącymi boczne odcinki ściany fasadowej korpusu. Parter wieży (babiniec) zakończony gzymsem okapowym - ściany górnych kondygnacji bez podziałów, zwieńczone gzymsem koronującym. Główne wejście na osi ściany frontowej w arkadowym portalu zakończonym łukowatą edykułą z obrazem we wnęce. W ścianach bocznych para okien sklepionych łukiem odcinkowym. Nad nimi prostokątne okna pomieszczenia drugiej kondygnacji, w ścianie frontowej analogiczna wnęka w obramieniu z obrazem wewnątrz. Trójstronnie rozmieszczone na osiach ścian otwory obu wyższych kondygnacji wieży o łukach odcinkowych - na czwartej kondygnacji wydłużone. Wieża zakończona blaszanym hełmem w formie półkulistej kopuły zakończonej ośmioboczną iglicą z pozłacaną kulą i prawosławnym krzyżem w zwieńczeniu.

Elewacje boczne korpusu i prezbiterium gładko tynkowane. Korpus w czterech narożach poszerzony krótkimi ściankami, zakończonymi obiegającym korpus niepełnym belkowaniem z fryzem pilasterkowym. Ściany boczne w dwoma wysokimi, półkoliście zakończonymi oknami, przedzielone w połowie pojedynczą skarpą z uskokiem. Ściany pary pastoforiów ozdobione narożnym boniowaniem, zakończone gzymsem, z dwoma półszczytami od strony wschodniej podzielonymi pilasterkami, z falistymi spływami i sterczynkami w zwieńczeniach. Na osi obu ścian wsch. pojedyncze okna zamknięte łukiem odcinkowym. Większe pojedyncze okno na osi wysokiej półokrągłej ściany apsydy umieszczone nad listwą półwałka dzielącego ścianę w połowie wysokości - jej zakończenie tworzy niepełne belkowanie z pasem gładkiego fryzu.

Głównym elementem wyposażenie cerkwi jest ikonostas z 2 ćw. XVII w.

Cerkiew trudno dostępna - wyłącznie w okresie nabożeństw.

Oprac. Roman Zwierzchowski, NID OTL , 30-06-2017 r.