Trwanie opactwa w miejscu pierwszej fundacji sięgającej początków chrześcijaństwa na ziemiach polskich oraz zachowanie ukształtowanego przez ponad 900 lat układu przestrzennego klasztornych zabudowań są doskonałym świadectwem ciągłości tradycji - tak materialnej, jak i niematerialnej. O wartości artystycznej zespołu decyduje bogactwo zabytków z różnych epok i czytelne nawarstwienia stylowe w poszczególnych obiektach. Wysoką rangę i znaczenie lubińskiego klasztoru nadane mu przez fundatorów potwierdza wyjątkowo dobrze zachowana dokumentacja źródłowa.

Historia

Fundatorem opactwa był król Bolesław Szczodry, który ok. 1075 roku sprowadził konwent benedyktynów z Leodium i uposażył w rozległe włości. W XII wieku fundację odnowili Bolesław Krzywousty z żoną, przy finansowym wsparciu rodu Awdańców. Usytuowany przy głównym szlaku łączącym Poznań z Dolnym Śląskiem, lubiński klasztor był od początku ważnym ośrodkiem kultury chrześcijańskiej, mocno związanym z poznańskim biskupstwem i panującą dynastią Piastów. Pełnił między innymi funkcję książęcej nekropolii dla potomków Mieszka III Starego, których szczątki spoczywają w podziemiach kościoła. Badania archeologiczne potwierdziły, że opactwo miało charakter obronny (otoczone było wałami i fosą). W XII wieku przy klasztorze powstało słynne skryptorium, tradycyjnie wiązane z Gallem Anonimem, a także rozpoczęła działalność jedna z największych w Wielkopolsce bibliotek klasztornych (do dziś przechowuje ona m.in. najstarszy zapis nutowy w Polsce). Nazwę Polonia Maioris na określenie Wielkopolski po raz pierwszy zastosował w 1257 roku lubiński benedyktyn Maciej, notariusz księcia Bolesława Pobożnego. Przez kolejne stulecia trwał proces powiększania majątku i intensywnego rozwoju opactwa, zahamowany w XIX w. na skutek polityki władz pruskich względem zakonu (zniszczono wtedy znaczną część zabudowań klasztornych). Benedyktyni nadal pełnią swoje funkcje sakralne w Lubiniu - najdłużej działającym na ziemiach polskich ośrodku monastycznym.

Opis

Ukształtowana przez stulecia przestrzeń zespołu opactwa składa się z kościoła klasztornego pw. Narodzenia NMP, dwóch budynków klasztornych z parkiem i ogrodami, murowanego ogrodzenia z siedmioma bramami, dzwonnicy, folwarku klasztornego i folwarku opata komendatoryjnego, kościoła parafialnego pw. św. Leonarda z cmentarzem i murowanym ogrodzeniem, domu pastora, szkółki parafialnej, placu targowego i figury św. Jana Nepomucena. Całe założenie wznosi się na opadającym w kierunku południowym morenowym wyniesieniu terenu, stanowiąc dominantę w płaskim krajobrazie.

Najważniejszym elementem zabytkowego układu przestrzennego jest kościół klasztorny - budowla o romańskich zrębach, nawiązująca do benedyktyńskich wzorców znad Mozy i Skaldy, zwłaszcza w części zachodniego masywu wieżowego. Rozbudowy z okresu gotyku, widoczne dobrze w elewacji wschodniej, a potem przekształcenia barokowe zmieniły pierwotną bryłę obiektu. Dodane po obu stronach nawy nowożytne kaplice utworzyły ramiona transeptu. Wnętrze nakryte jest sklepieniami żaglastymi oraz kopułą o owalnym przekroju. Ze średniowiecznego wyposażenia zachowały się m.in. romańskie i gotyckie portale, metalowe drzwi zdobione kutym ornamentem, kamienna kropielnica, płyta epitafijna dobrodzieja klasztoru Władysława Laskonogiego (+1231), granitowa płyta nagrobna opata Awdańca (+1490). W XVIII wieku we wnętrzu kościoła dominować zaczął styl barokowy reprezentowany przez artystów z Czech, Moraw i Śląska. Powstały wtedy polichromie iluzjonistyczne, sztukaterie, rozbudowane stalle autorstwa Jana Jerzego Urbańskiego, przypisywany również jemu monumentalny ołtarz główny, ołtarze boczne, ambona, prospekt organowy. Na uwagę zasługuje też późnobarokowy nagrobek o. Bernarda z Wąbrzeźna.

Fragmenty romańskich kamiennych murów zachował kościół pw. św. Leonarda usytuowany na niewielkim wzgórzu, naprzeciwko zespołu klasztornego. Wzniesiony został na początku XIII wieku z fundacji benedyktynów dla zorganizowanej przez nich parafii. Umiejscowiony jest na środku cmentarza założonego w tym samym czasie, otoczonego w XVIII wieku ceglanym murem. Zabudowania klasztorne składają się obecnie z dwóch nie powiązanych ze sobą budynków, usytuowanych po płn. stronie kościoła konwentualnego. Starszą część klasztoru stanowi barokowy budynek z lat 1736-1746 (d. skrzydło płn.-zach.), zawierający romańskie i gotyckie relikty pochodzące z wcześniejszych faz budowy. W skrzydle północnym na parterze znajduje się dawny refektarz, na piętrze biblioteka, w której przechowywane są zbiory inkunabułów i starodruków. W krużgankach eksponowane są romańskie i gotyckie elementy znalezione podczas prac archeologicznych i remontowych. Nowsza część klasztoru połączona ze wsch. partią kościoła powstała w latach 20. XX wieku w miejscu rozebranego w XIX wieku płn.-wsch. skrzydła.

Ogród klasztorny zachował regularny układ kompozycyjny z początku XVIII wieku, park krajobrazowy natomiast zabytkowy drzewostan. Na dziedzińcu kościelnym znajduje się pomnik przyrody - jeden z największych i najstarszych w Polsce okazów kasztanowca białego.