na Lubelszczyźnie, z zachowanym pełnym wystrojem rzeźbiarskim i wyposażeniem z epoki.

Historia

Kościół parafialny zbudowany w latach 1733-1738 na miejscu trzeciej z kolei, drewnianej świątyni parafialnej z poł. XVII w., która zastąpiła dwa wcześniejsze kościoły (par. od 1549 r.) Ufundowany przez ówczesnego właściciela i rezydenta Lubartowa Pawła K. Sanguszkę marszałka wielkiego litewskiego. W 1792 r. dach kościoła zniszczony przez pożar, rychło odbudowany w uproszczonej formie (m. In. bez wieżyczki sygnaturki na środku korpusu nawowego). Remontowany w latach 1860-1871, 1873-1877, 1880 i ok. 1900 r. (nowe hełmy wież). Konserwacja barokowej iluzjoni¬stycznej polichromii w prezbiterium w latach 1963-4 (mal. Eugeniusz Czuhorski z Kra¬kowa). Kompleksowy remont kościoła z uzupełnieniem wnętrza o polichromię na sklepieniu i ścianach korpusu (mal. kons. Roland Róg) został przeprowadzony w latach 1997-2002.

Opis

Kościół orientowany, położony między pn. pierzeja rynku Starego Miasta a zespołem pałacowym oddzielonym fosą, frontem zwrócony do wychodzącej z rynku współczesnej szerokiej ul. Słowackiego, będącej niegdyś jedynie wąskim dojazdem do kościoła. Kościół murowany, dwuwieżowy, o korpusie na rzucie centralno-podłużnym o wydłużonej ośmiobocznej nawie środkowej, wyniesionej ponad obejście, kaplice transeptowe i prezbiterium. Nawa nakryta stromym dachem ośmiopołaciowym, nad prezbiterium, kaplicami transeptowymi i ramieniem zach. dwuspadowe, nad pozostałymi kaplicami i lożami pulpitowe, kryte blachą. Nawa o ośmiu filarach otwarta na osiach prostopadłych czterema wielkimi arkadami: na osi podłużnej do dwuprzęsłowego prezbiterium i krótkiego jednoprzęsłowego chóru muzycznego, na osi poprzecznej do pary analogicznych do chóru ramion bocznych mieszczących kaplice. Przestrzeń wnętrza dopełniają cztery mniejsze kwadratowe kaplice na osiach diagonalnych, skomunikowane mniejszymi arkadami z nawa główną oraz tunelowymi trapezoidalymi przejściami z przęsłami kaplic w ramionach i kruchtą pod chórem. Obustronne przybudówki prezbiterium mieszczą na parterze zakrystię (od północy) i skarbiec (od południa) z przedsionkami oraz loże kolatorskie piętrze. Część zachodniego korpusu flankowana parą kwadratowych wież dostawionych do jego boków w linii fasady. Wnętrze. Ośmioboczną wydłużoną nawę tworzy naprzemienna sekwencja czterech wielkich i czterech mniejszych arkad wspartych na ośmiu narożnych filarach z płycinowymi pilastrami w porządku korynckim, stojących na wypukłych, piedestałach. Łuki większych arkad oparte na impostach w porządku korynckim z gładkimi pilastrami na prostych piedestałach i stylizowanych kapitelach regencyjnych, którego gzymsy przechodzą na boczne ściany kaplic transeptowych i chóru muzycznego. Empora chóru muzycznego wsparta na łuku koszowym w arkadzie zach. z parapetem pokrytym ornamentem regencyjnym. Arkady czterech mniejszych kaplic z archiwoltami opartymi na impostach pilastrowych w porządku jońskim. Nawę obiega belkowanie wyłamane nad pilastrami z pasem kostkowania pod gzymsem, w przęsłach nad wielkimi łukami bez architrawu i fryzu, łukowato wygięte ku górze. Sklepienie nawy trójdzielne: kolebkowe nad szerokim przęsłem środkowym, ujęte dwoma równoległymi gurtami, w partiach skrajnych konchoidalne, przedzielone gurtami schodzącymi się w osi sklepienia z gurtami poprzecznymi. W parach między ukośnymi gurtami lunety z oknem na osi. Ściany boczne kaplic transeptowych ujęte parami pilastrów w arkadzie i półpilastrów w zewnętrznych rogach ramion połączonych gzymsem, spięte półgurtami wspierającymi krótkie sklepienie kolebkowe. W bocznych ścianach kaplic tunelowe arkadowe przejścia z archiwoltą wspartą na gzymsach impostowych, łączących analogiczne arkady po drugiej stronie przejścia, na nimi półkoliste przeźrocza o łuku nadwieszonym ozdobione archiwoltą na konsolkach. W zewnętrznych ścianach przejścia wnęki z konfesjonałami. Ten sam motyw spiętrzonych arkad na wschodniej i zachodniej ścianie par mniejszych kaplic - w kaplicy od wschodu konchowa nisza z wejściem do zakrystii (strona północna), po stronie połdniowej ślepa arkada, w niszach górnych arkad półkoliste okna lóż przy prezbiterium. W kaplicach od Zach. w dolnych arkadach przejścia do kruchty pod chórem muzycznym, w górnych - otwory bocznych empor chóru muzycznego z balustradą tralkowa. Kwadratowe przęsła czterech kaplic tworzą ustawione w rogach załamane pilastry jońskie z odcinkami belkowania, na których rozpięte są wąskie przyścienne gurty, niosące sklepienie krzyżowe. Przęsło kruchty pod chórem przekryte spłaszczonym sklepieniem krzyżowym. Boczne ściany głównej części dwudzielnego prezbiterium ujęte parami pilastrów z odcinkami pełnego belkowania: przy arkadzie tęczowej i pary wsch., wydzielającej węższą część ołtarzową. Nad częścią główna elipsoidalna kopuła na pendentywach oświetlona parą niskich okien po boków dolnej partii czaszy, oddzielonej od pendentywów gzymsem kordonowym. Nad częścią ołtarzową krótkie sklepienie kolebkowe, zamknięte od wsch. prostą ścianą z dużym oknem o nadwieszonym łuku koszowym. W dolnej partii obu ścian rozmieszczone pary otworów drzwiowych z portalami, zwieńczonymi wygiętymi frontonikami z dekoracją regencyjną, nad nimi pary arkadowych nisz, sięgających dołem gzymsu kordonowego w obramieniach z pilasterkami i archiwoltą, w których okna lóż, sklepione łukiem odcinkowym. Ściany zakrystii, skarbczyka i lóż bez podziałów ze sklepieniami kolebkowymi z lunetami. W przedsionkach sklepienia kolebkowe. Elewacja frontowa dwukondygnacyjna, trójosiowa, z dwuwieżową fasadą z szerokim pseudoryzalitem na osi środkowej i parą wież na osiach bocznych. Dolna kondygnacja wraz z partiami wież w porządku doryckim, rozczłonkowana zdwo¬jonymi pilastrami na kamiennym cokole, wyżej gładkim, zdwojonym cokole. Trzony sześciu pilastrów pseudoryzalitu z płycinami, na wieżach trzony gładkie. Partie ścian w interkolumniach wież wypukłe , w których konchoidalne nisze w obramieniach z figurami św. Piotra i Pawła. Na osiach podpór i nisz pełne gierowane belkowanie z tryglifami. Na osi głównej kamienny portal kolumnowy w porządku kompozytowym, zwieńczony kartuszem z inskrypcją fundacyj¬ną, flankowaną wo¬lutowymi przyczółkami. Kondygnację drugą w partii pseudo ryzalitu tworzy dwustrefowy szczyt złożony z wysokiej podstawy o dwóch parach pseudopilastrów z płycinami po obu stronach dużego okno chóru, zamkniętego łukiem nadwieszonym, nad którym wznosi się szeroka edicula o dwóch hermowych pilastrach jońskich, ujmujących obszerna płycinę z płaskorzeźbą św. Anny uczącej małą Maryję, otoczoną profilowanym obramieniem o łuku nadwieszonym. Edicula wsparta po bokach wolutami i flankowana falistymi przyczółkami na których umieszczono figurki adorujących aniołów. W zwieńczeniu rozerwany trójkątny fronton z kamienną figurą MB Niepokalanej na osi. Skrajne niskie partie cokołu przy podstawie zwieńczone kamiennymi wazonami. Górne kondygnacje wież w formie lekko wklęsłych ślepych arkad z parami pilastrów i narożnych kolumn w porządku jońskim, ustawionych na cokole, wyłamanym w narożach i wypukłym w partii interkolumnium. Podstawa hełmu z okulusem w środku i diagonalnymi spływami wolutowymi na narożach, zakończony wygiętym odcinkowo gzymsem. Blaszane hełmy wież w kształcie ośmiobocznych latarni ze ślepymi okulusami i ślepymi lukarnami na kopulastej podstawie, zakończone wysokimi iglicami z krzyżem na kuli. W tle szczytu widoczna frontowa ściana pseudotamburu z załamanymi na narożach pilastrami jońskimi z dekoracja regencyjną, dźwigającymi belkowanie z fryzem konsolkowym, zwieńczona niewielkim szczycikiem w formie ediculi w porządku toskańskim ze spływami, zakończonej frontonikiem. Dekoracja bocznych ścian pseudotamburu nawy analogiczna do frontowej z oknami na osiach czterech skośnych ścian w obramieniach z podniesionymi nad oknami frontonikami. W szerszych przęsłach bocznych wewnętrzna para pilastrów. Elewacje boczne korpusu trójdzielne: partie obejścia jednokondygnacyjne o podziałach lizenowo-ramowych z gzymsem i cząstkowym belkowaniem, przechodzącym z dolnej kondygnacji kaplic transep¬towych, z obszerną ramą środkowa, ujętą parami pilastrów doryckich - górna kondygnacja kaplic ujęta parami niskich pseudopilastrów podtrzymujących lekko przełamane belkowanie ze sfalowanym frontonem i okulusem w tympanonie. Na osi piętra duże okno, zamknięte łukiem nadwieszonym. Elewacje pseudotamburu nawy z wystrojem analogicznym do ściany frontowej, zakończone wydatnym gzymsem - w skośnych ścianach duże okna w płaskich uszatych obramieniach z trójkątnymi przyczółka¬mi. Ściany aneksów Elewacja wsch. trójdzielna Naroża części prezbiterialnej zaokrąglone, opilastrowane, między kondygnacjami bocznych aneksów gzymsy kordonowe, gzyms wieńczący profilowany. Prezbiterium od wsch. zaakcentowane nieznacznym ryzalitem ujętym pilastrami z belkowaniem. Szczyt wsch. nieco wypukły z parami wygiętych pilastrów po bo¬kach, zwieńczany półkolistym rozerwanym przyczółkiem z nadstawą, ujęty w ogzymsowane, rozerwane półszczyty nad aneksami bocznymi Na osi ryzalitu w płytkiej wnęce zamkniętej łukiem półkolistym krucyfiks barokowy w. XVIII, Wyposażenie: Współczesne kościołowi, głównie drewniane. W nawie na cokołach filarów nawy sześć wielkich drewnianych posagów Doktorów Kościoła: ss. Augustyna, Grzegorza Wielkiego, Ambrożego, Jana Chryzostoma, Hieronima, nieokreślonego Doktora oraz ambona z baldachimem i grupa Chrztu Chrystusa z zapleckiem i baldachimem na cokołach przy arkadzie tęczowej. Pięć ołtarzy architektonicznych z dekoracją rzeźbiarską. Zespół ławek kolatorskich w prezbiterium oraz komplet komód w zakrystii. W kaplicy połudnowo-zachodniej marmurowy klasycystyczny nagrobek Pawła Sanguszki i jego żony Barbary z Duninów. W prezbiterium iluzjonistyczna polichromia z ok. poł. w. XVIII:. Dekoracja w korpusie nawowym nowa w stylistyce późnobarokowej polichromii

Kościół dostępny z zewnątrz w czasie dnia.

Oprac. Roman Zwierzchowski, OT NID w Lublinie, 2.10.2014 r.