Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

cmentarz żydowski - Zabytek.pl

cmentarz żydowski


cmentarz żydowski 1600 r. Lubartów

Adres
Lubartów, Cicha

Lokalizacja
woj. lubelskie, pow. lubartowski, gm. Lubartów (gm. miejska)

Lubartów zostało założone na surowym korzeniu w 1543 r.przywilejem króla Zygmunta I Starego dla Piotra Firleja, wojewody lubelskiego i ruskiego.

Ród szlachecki Firlejów wzniósł tu swój dwór, ratusz na rynku, założył parafię rzymsko-katolicką i ufundował kościół. Miasto przeżywało wtedy okres intensywnego rozwoju. Od 1557 r. był to silny ośrodek kalwinizmu, a następnie również arianizmu. 

Po roku 1588, miasto zwane od momentu założenia Lewartowem, przeszło w ręce Kazimierskich, a następnie - w 2 ćw. XVII w. - do Zasławskich, potem Wiśniowieckich, Lubomirskich, a na początku XVIII w. zostaje własnością Sanguszków. Za ich czasów miasto przezywa kolejny okres rozwoju. W 1744 r. zmieniają oni nazwę miasta na Lubartów, który od 1809 r. zostaje miastem powiatowym. 

Niewielka odległość bożnic i starego cmentarza od rynku sugeruje, że Żydzi osiedlili się tu niedługo po lokacji – ok. poł. XVI w. Pierwsze wzmianki o nich pochodzą z 1567 r. W 4 ćw. XVI w. była to już prawdopodobnie zorganizowana gmina. W 1676 r. podatek płaciło 214 mieszkańców, w tym 80 Żydów. Z tego czasu pochodzą też znane przywileje nadane Żydom przez właścicieli miasta: w 1678 r. przez Dymitra Korybuta Wiśniowieckiego, w 1688 r. przez Józefa Lubomirskiego. Kolejne prawa otrzymali w: 1780 r. od Józefa Sanguszki, a w 1796 r. od Janusza Sanguszki.

W XVIII w. gmina żydowska w Lubartowie była jedną z największych pod względem liczebności wśród gmin województwa lubelskiego - obok Lublina, Lukowa, Kraśnika, Kurowa, Bełżyc i Józefowa. Według statystyk z 1778 i 1790 r. była drugą co do wielkości po Lublinie. Świadczył o tym wysoki podatek płacony w 1717 i 1736 r. Spis z 1765 r. podaje, że w kahale było 1018 osób, w tym 764 w Lubartowie, 37 w Kamionce, 10 w Firleju i 207 w 36 okolicznych wsiach. Statystyka z 1778 r. podaje inną liczbę - 587 Żydów w całym kahale. Spis z 1787 r. informuje ze wśród 1557 mieszkańców miasta było 478 Żydów (30%). Dwie następne statystyki są również dosyć rozbieżne. Pierwsza z 1789 r. podaje, że wśród 2942 mieszkańców miasta było 1736 Żydów (59%); dane z 1790 r. wymieniają 776 Żydów w Lubartowie i 230 w pozostałych miejscowościach. Kolejne dane demograficzne pochodzą z 1819 r. kiedy to wśród 3040 mieszkańców było 1814 Żydów (60%); w 1827 r. miasto liczyło 3580 mieszkańców, w tym 2074 Żydów (58%); w 1860 r. - 3140 mieszkańców, w tym 1672 Żydów (53%); w 1897 r. - 4939 mieszkańców, w tym 2623 Żydów (53%); w 1914 r. - 8621 mieszkańców, w tym ok. 5000 Żydów (ok. 60%); w 1921 r. - 6102 mieszkańców, w tym 3269 Żydów ( (ok. 54%); w 1939 r. 7697 mieszkańców, w tym ok. 3500 Żydów (ok. 45%). 

W czasie II wojny światowej deportowano tu Żydów ze Słowacji (ok. 1000 osób). W 1942 r. Żydzi z Lubartowa wraz z tymi z Kamionki, Firleja, Ostrowa i Słowacji zostali wywiezieni do niemieckich nazistowskich obozów zagłady w Sobiborze i Bełżcu. 

Lata okupacji przeżyło łącznie ok. 40 Żydów z Lubartowa, większość z nich wyjechała do Palestyny, Francji lub Stanów Zjednoczonych. W Tel Awiwie ufundowali oni pomnik ku czci pomordowanych pobratymców z wizerunkiem lubartowskiej synagogi.

W Lubartowie Żydzi zamieszkiwali głownie centrum miasta: przy rynku, ulicach Lubelskiej, Kamionkowskiej i Krzywym Kole. W 1860 r. w mieście istniała synagoga i "szkoła husytów", a w 1883 r. "obszerna bożnica murowana i dwie szkoły" - czyli domy modlitwy. Synagoga, nakryta dachem gontowym, a następnie blaszanym, remontowana była w 1890 r. i 1926 r. Wspomniane budynki zostały rozebrane w czasie wojny. W latach 60-tych wzniesiono na tym terenie żłobek (później przedszkole). Obecnie jest to rudera. 

W Lubartowie pod zarządem gminy znajdowały się dwa cmentarze żydowskie. Nowszy z nich, o kształcie nieregularnego, wydłużonego prostokąta, został założony w 1796 r. Znajdował się pierwotnie poza obszarem zabudowy, na południe od miasta, w pobliżu drogi do Lublina. Obecnie usytuowany jest u zbiegu ul. Cichej i 1 Maja. W okresie międzywojennym cmentarz otoczony był murowanym parkanem, a na jego terenie znajdowały się dwa ohele (nie wiadomo kto był w nich pochowany). 

W 1942 r. na cmentarzu rozstrzelano ok. 300 osób pochodzenia żydowskiego, a nagrobki zużyto m.in. do wybrukowania dziedzińca szkoły, w której stacjonował Wehrmacht. 

Po wojnie, w latach 60. XX w. zasadzono w tym miejscu drzewa. W 1986 r. dr hab. Andrzej Trzciński z Zakładu Kultury i Historii Żydów UMCS w Lublinie wykonał szczegółową inwentaryzację nagrobków, a w 1987 r. z macew utworzono lapidarium w południowo-wschodnim narożniku,  do którego prowadzi ścieżka od ul. 1-Maja. Pozostałe fragmenty zostały zakopane w miejscu uzgodnionym z przedstawicielem Religijnego Wyznania Mojżeszowego. 

Zachowało się ok. 30-40 nagrobków, z których najstarszy pochodzi z 1848 r. i należy do kobiety. Na dwóch leżących obok siebie macewach, większej i mniejszej, widnieją płaskorzeźbione trójramienne świeczniki. Oznaczają one pochówek kobiet, bowiem to one zapalają szabatowe świece. Prawdopodobnie był to nagrobek matki i córki, które zmarły między rokiem 1873 a 1875. Wśród symboli znajdują się także m.in. lwy, księgi, ptaki, obmywanie rąk, czyli dłonie z dzbanem, jelenie. Widoczne są też ślady polichromii. Pojedyncze macewy zostały przywiezione z pobliskich miejscowości. 

Cmentarz w Lubartowie został wpisany do rejestru zabytków w 1989 r., a latach 90. postawiono dwie tablice informacyjne autorstwa Marka Danielkiewicza – dyrektora Miejskiej Biblioteki Publicznej w Lubartowie. Jedna z nich znajduje się przy wejściu, a druga w rogu, na samym krańcu posesji. Umieszczono na nich informacje o dacie założenia cmentarza, o rozstrzelaniu 300 Żydów w 1942 r. oraz cytat z Księgi Koheleta na samym końcu: "Pokolenie ginie i pokolenie powstaje, lecz ziemia trwa". Dokładna treść całego tekstu brzmi: "Przechodniu, znajdujesz się na terenie XIX-wiecznego cmentarza żydowskiego, który otoczony jest opieką i pamięcią mieszkańców Lubartowa. Tu 11 października 1942 r. żandarmeria niemiecka rozstrzelała 300 lubartowiaków pochodzenia żydowskiego. Żydzi Lubartowa przez wieki współtworzyli kulturę materialną i duchową tej ziemi. Zabytkowe macewy (nagrobki) z charakterystycznymi płaskorzeźbami o tematyce biblijnej są już ostatnimi pamiątkami po wyznawcach religii mojżeszowej. Przechodniu uszanuj to miejsce". 

W 2006 r. do sprzedaży w internetowym serwisie aukcyjnym Allegro wystawiono rozbity nagrobek z piaskowca (ok. 20 elementów) z ceną wywoławczą 50 zł. Dzięki interwencjom, aukcja została zablokowana. 

W lutym 2008 r. Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego (FODŻ) we współpracy z władzami miasta rozpoczęła prace zmierzające do ogrodzenia cmentarza, a w 2012 r. pracownicy i wolontariusze z Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN przeprowadzili spis macew. W pracach uczestniczyli: Magdalena Buerbaumer, Daniel Słomka, Marcin Wygocki i Ewa Celińska-Spodar. Wykonano zdjęcia wszystkich nagrobków i przetłumaczono na polski inskrypcje. 

Od sierpnia 2018 r. opiekunem cmentarza przy ul. Cichej  został Jerzy Zbigniew Tracz, lokalny społecznik, który uporządkował zarośnięty teren, śmieci, puste butelki.  Obecnie teren otacza metalowa siatka bez bramy. 

Cmentarz został wpisany do rejestru zabytków województwa lubelskiego pod numerem A/997 z 30.12.1989 r.

Oprac. Paweł Sygowski, red. NID

Rodzaj: cmentarz żydowski

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_06_CM.1153, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_06_CM.11544