XIII i XIV w. W 1404 r. ustanowiony świątynią parafialną dla lokowanego Nowego Miasta.

Historia

Nieznana jest data powstania kościoła pw. św. Ducha. Jako kościół szpitalny przy parafii NMP istniał prawdopodobnie już w XIV w. Wskazuje na to, poza wezwaniem, usytuowanie świątyni na krańcach ówczesnego miasta, przy drodze wyjazdowej. Tuż za kościołem stała brama miejska, zwana Krakowską. Zapewne wraz ze znacznym zurbanizowaniem w tej części miasta, późniejszego Nowego Miasta, zaistniała potrzeba powołania kościoła parafialnego. Przed 1404 r. kościół św. Ducha został przebudowany w stylu gotyckim z fundacji abpa gnieźnieńskiego Mikołaja Kurowskiego herbu Szreniawa i podniesiony do rangi kościoła parafialnego. Budowla przez wieki ulegała zmianom, związanym ze zniszczeniami i z pracami renowacyjnymi. Do nawy i prezbiterium dobudowano cztery kaplice: w 1559 r. św. św. Kryspina i Kryspiniana - patronów szewców, ok. 1601 r. św. Trójcy (cechu rymarzy) i św. Walentego (kaplica Miejska, d. Roszkiewiczowska, a od czasu umieszczenia w niej obrazu MB Częstochowskiej - MB Częstochowskiej), w 1819 r. MB Różańcowej (Bractwa Różańcowego). Kościół spłonął w 1559 r., został odbudowany po 1621 roku. W 1620 r. abp Wawrzyniec Gembicki ufundował wieżę kościoła - wczesnobarokową, nakrytą hełmem cebulowym, nadbudowaną i restaurowaną w 1904 r. według projektu Konstantego Wojciechowskiego. Zniszczony w 1656 r. kościół odrestaurowano w 1657 roku. Kolejnemu zniszczeniu świątynia uległa w latach 1704-1709. Po pożarze w 1753 r. odbudowa kościoła trwała kilkanaście lat - w jej trakcie budynkowi nadano formy barokowe. Do dziś z gotyckiej świątyni zachowało się prezbiterium. W 1778 r. powstała z fundacji ks. Ignacego Chrzelińskiego zachodnia fasada kościoła, zrealizowana z materiału budowlanego pozyskanego z rozebranego kościółka Emaus. W 1833 r. świątynię przebudowano i zmodernizowano. Kaplica św.św. Kryspina i Kryspiniana w 1658 r. została zniszczona i ograbiona przez Szwedów, w 1753 r. spłonęła. W 1833 r. wzniesiono nową kaplicę, odnowioną w 1850 roku. W lutym 1919 r. w ścianę kaplicy wmurowano, ufundowaną przez rzemieślników łowickich, płytę marmurową ku pamięci Jana Kilińskiego. Kaplica św. Trójcy, która spłonęła w 1753 r., została odbudowana ok. 1833 roku. Odnawiano ją w 1907 i 1928 roku. Kaplicę MB Różańcowej odnowiono w 1833 roku.

Opis

Kościół usytuowany w zachodniej części miasta, u zbiegu ul. Długiej, S. Stanisławskiego i Kurkowej. Teren cmentarza przykościelnego otoczony pełnym murem, w którym znajdują się wyjścia prowadzące na ul. Długą i S. Stanisławskiego. Orientowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie, murowany z cegły o układzie polskim. Od północy przy prezbiterium prostokątna przybudówka mieszcząca kruchtę i zakrystię w przyziemiu oraz skarbiec na piętrze. Także od północy do nawy dostawione dwie prostokątne kaplice - św. Trójcy i św. Walentego, między którymi usytuowana wieża na rzucie kwadratu, w której przyziemiu kruchta, na piętrze zaś dwa pomieszczenia. Od południa do prezbiterium dobudowano prostokątną kaplicę MB Różańcowej (zamkniętą apsydą półkolistą wewnątrz i trójboczną na zewnątrz), obok niej dostawiono do nawy prostokątną kaplicę św.św. Kryspina i Kryspiniana. Posadzka z cegły klinkierowej. Otwór tęczowy ostrołukowy. Kaplice otwarte do wnętrza kościoła arkadami. Chór muzyczny wsparty na trzech arkadach podsklepionych kolebką krzyżową z lunetami, zakrystia i kruchty sklepione kolebką, kaplica św. Trójcy sklepiona kolebką krzyżową, pozostałe wnętrza mają stropy płaskie. Na sklepieniach oraz ścianach nawy i prezbiterium malowidła eklektyczne z przeł. XIX i XX w., wykonane techniką mieszaną (płótno naklejane na tynk). Więźba dachowa drewniana, storczykowa. W wieży drewniana konstrukcja słupowo-ramowa pod dzwony, słupowo-ramowa, wzmocniona krzyżami św. Andrzeja. Dach nad nawą, kaplicami św. Walentego oraz św. św. Kryspina i Kryspiniana dwuspadowy kryty dachówką holenderką, nad kaplicą MB Różańcowej - dwuspadowy pobity blachą, nad przybudówką i kaplicą św. Trójcy - jednospadowy kryty dachówką. Od zewnątrz ustawione na cokole prezbiterium, nawa i przybudówka południowa oszkarpowane. Prezbiterium i południowa ściana nawy z bielonymi fryzami pod gzymsem i ostrołukowymi glifami półkoliście zamkniętych okien. Elewacja zachodnia późnobarokowa, trójosiowa, z cokołem, podzielona czterema pilastrami, zwieńczona profilowanym gzymsem, nad którym fronton ze spływami po bokach. Osie skrajne wyznaczone dwoma wysokimi oknami o nadprożach półkolistych. Na osi środkowej wejście zamknięte odcinkowo, nad którym niewielka blenda zakończona półkoliście. Prezbiterium opięte czterema schodkowymi szkarpami z czterema wysokimi, półkoliście zamkniętymi oknami w ostrołukowych glifach. Przybudówka przy północnej ścianie prezbiterium dwuosiowa z dwiema skarpami schodkowymi, na niskim cokole, zwieńczona wąskim, sfazowanym gzymsem. Jedno okno półkoliście zamknięte, drugie prostokątne. Elewacja wschodnia, szczytowa, jednoosiowa, z narożnikowym toskańskim pilastrem, ze śladami gotyckiego sterczynowego szczytu i z oknem o łuku odcinkowym. Na elewacji północnej kaplica św. Trójcy (po wschodniej stronie wieży), jednoosiowa, z oknem o łuku odcinkowym, zwieńczona sfazowanym gzymsem. Wieża dwukondygnacyjna, w wyższych partiach barokowa, z boniowanymi narożnikami, dzielona dwoma gzymsami kordonowymi, zwieńczona gzymsem profilowanym i - powyżej - cebulastym hełmem na wysokiej kwadratowej podstawie zakończonej gzymsem wygiętym pośrodku półkoliście. Na osi wygięcia niewielkie okienko. Hełm jest zwieńczony wieżyczką na sygnaturkę. Na piętrze okienko prostokątne w obramieniu uszakowym. Pozostałe trzy okna wieży wysokie, półkoliście zamknięte, w obramieniu architektonicznym (gzyms podokienny, pilastry i łuk arkady). W przyziemiu wieży portal kamienny, prostokątny, ujęty w zdwojone pilastry dźwigające belkowanie, nad którym szczyt ze spływami zwieńczonymi sterczynkami. Pośrodku szczytu kartusz rolwerkowy z herbem Nałęcz, insygniami i monogramem fundatora - abpa Wawrzyńca Gembickiego - oraz z datą „1604”. W kaplicy św. Walentego, zwieńczonej sfazowanym gzymsem, okrągłe okno od północy i prostokątne od zachodu. Elewacja południowa w części zachodniej dwuosiowa, zwieńczona gzymsem, pod którym płaski tynkowany fryz. Na osi schodkowa szkarpa. Okna wysokie, półkoliście zamknięte, w ostrołukowych glifach. Kaplica św.św. Kryspina i Kryspiniana dwuosiowa, zwieńczona profilowanym gzymsem. Okna wysokie, ostrołukowe. Kaplica MB Różańcowej o elewacjach podzielonych gzymsem kordonowym, zwieńczonych gzymsem sfazowanym w ścianie wschodniej. Okna ostrołukowe, w ścianie południowo-wschodniej ostrołukowa blenda okienna, w ścianie południowo-zachodniej okno ostrołukowe. Nad gzymsem kordonowym cztery okrągłe okienka. W szkarpy przybudówki i kaplicy św. Trójcy wmurowane dwa cokoliki kamienne, siedemnastowieczne, dekorowane kwiatem róży, z dwiema półtralkami. W południową ścianę kaplicy MB Różańcowej wmurowana renesansowa płyta nagrobna z płaskorzeźbą leżącej kobiety. Wyposażenie kościoła w przeważającej większości z przeł. XIX i XX w., taką również metrykę mają prawie wszystkie ołtarze - eklektyczne, typu architektonicznego, wykonane z drewna, polichromowane i złocone. W prezbiterium nowy ołtarz główny typu kulisowego z barokowym obrazem MB Pocieszenia w polu centralnym. Po obu bokach ołtarza między kolumnami rzeźby barokowe (św. Augustyn i biskup) z 2. poł. XVIII wieku. W nawie przy tęczy dwa ołtarze boczne osiemnastowieczne. Na belce tęczowej krucyfiks barokowy, polichromowany, z 2. poł. XVIII stulecia. Przy tęczy od północy ambona eklektyczna z końca XIX w., zwieńczona rzeźbą Chrystusa Zmartwychwstałego. W kaplicy MB Różańcowej wkomponowany w półkolistą apsydę wczesnoklasycystyczny ołtarz przeniesiony po 1818 r. z kościoła dominikańskiego, z umieszczoną w polu centralnym gotycką rzeźbą MB z Dzieciątkiem z ok. 1500 roku. W kaplicy św.św. Kryspina i Kryspiniana osiemnastowieczny ołtarz stiukowy (marmoryzowany). Na chórze muzycznym prospekt organowy, częściowo rzeźbiony, z końca XIX w., zwieńczony rzeźbą przedstawiającą Dawida. Sklepienia oraz ściany nawy i prezbiterium zdobią malowidła z przeł. XIX i XX w., ze scenami: Wniebowstąpienie, Bóg Ojciec i Duch Święty, Chrystus nauczający z łodzi, Matka Boska, i z wizerunkami świętych (m.in. Andrzeja, Piotra i Pawła, Bartłomieja, Józefa, Wojciecha, Kazimierza, Jadwigi). Kościół wyposażony w wiele zabytków ruchomych: relikwiarze, obrazy, świeczniki, monstrancje, kielichy, krzyże ołtarzowe, szaty liturgiczne, lampy wieczne - wszystkie pochodzące z XVIII, XIX i XX w., rzadziej z XVII stulecia. Kilka tablic nagrobkowych z XIX i XX w.

Dostęp do zabytku ograniczony. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Jolanta Welc-Jędrzejewska, OT NID w Łodzi, 29.07.2014 r.