Doskonale zachowane nagrobki są zarówno kroniką historii miasta i regionu, jak i znakomitym świadectwem sztuki nagrobnej XIX i XX wieku.

Historia

Pierwszy cmentarz w Łomży założono w XIV w. w pobliżu kościoła NMP (ob. ul. Krzywe Koło), później kilkakrotnie był on przenoszony. Z nakazu działającej w latach 1794 - 1807 pruskiej Ordnungs Komission ze względów sanitarnych zamknięto cmentarze przykościelne. W 1801 r. na nowy cmentarz rzymskokatolicki przeznaczono teren o pow. ponad 1 ha w pd.- zach. części miasta, ogrodzono go parkanem i wyznaczono ścieżki, część przekazano gminie ewangelicko-augsburskiej. W 1834 r. poszerzono teren przeznaczony na pochówki, wydzielając jednocześnie cmentarz prawosławny. W części rzymskokatolickiej wzniesiono drewnianą kaplicę z dzwonnicą, którą rozebrano ok. 1840 r., w 1838 r. zbudowano kaplicę Śmiarowskich, w 1853 r. dom pogrzebowy (tzw. domek grabarza) wg proj. arch. Teodora B. Seyfrida, a w 1866 r. dzwonnicę. Cmentarz otoczono murowanym ogrodzeniem w 1838 r., a w 1879 r. wybudowano neogotycką bramę. Teren powiększano w 1849 r. i w latach 1861 - 1879 o działki położone od wschodu. Kaplicę w części ewangelicko-augsburskiej wzniesiono w latach 1844 - 49, a teren cmentarza otoczono murem (zachowała się część muru między częścią ewangelicką a prawosławną). W 1879 r. wybudowano neoromańską bramę główną. Ostatnie pochówki pochodzą z czasów II wojny światowej. Cmentarz prawosławny kilkakrotnie powiększano: w l. 1851-1876, 1884 - 1891 i w 1906 roku. W 1906 r. wzniesiono neoklasycystyczną kaplicę pw. Grobu Pańskiego. W 1922 r. część prawosławną zamknięto. Od 1977 r. cmentarze ewangelicko-augsburski i prawosławny pozostają w gestii zakładu gospodarki komunalnej. W części pn. - zach. na terenie byłego cmentarza prawosławnego w 1978 r. utworzono lapidarium.

Opis

Zespół cmentarzy zajmuje płaski teren o pow. ok. 6 ha, znajduje się na pd. od centrum miasta, ograniczony ulicami M. Kopernika i Zaułek Cmentarny. Poszczególne części nie są wydzielone.

Na terenie cmentarza wyznaczone aleje krzyżujące się prostopadle, jedynie w części b. cmentarza prawosławnego w układzie wachlarzowym, wejścia bramne od strony ul. M. Kopernika oraz furty przy d. kaplicy ewangelickiej i od strony ul. Zaułek Cmentarny. Brama od strony wsch. (pierwotnie prowadziła na teren cmentarza rzymskokatolickiego) w stylu neogotyckim, ponad łukiem wejściowym data 1879, prowadzi od niej szeroka, obsadzona drzewami aleja. Brama od strony zach. (pierwotnie wejście na cmentarz ewangelicki) w stylu neoromańskim, na wprost wejścia stalowa kaplica w stylu secesyjnym z 1900 r., po prawej stronie kaplica ewangelicka jednokondygnacyjna, bezstylowa, z dachem dwuspadowym krytym dachówką. W pobliżu lapidarium, w którym są stalowe nagrobki z 2. poł. XIX w. oraz fragmenty kamiennych. Wejście w centralnej części cmentarza z kutą bramą, na wprost kaplicy Śmiarowskich i dzwonnicy. Kaplica w formie rotundy, początkowo służąca jako grobowiec rodzinny, później przekazana parafii jako kaplica cmentarna, obok słupowa dzwonnica. Dawna kaplica prawosławna ob. kościół, położona w zach. części cmentarza, neoklasycystyczna, z niewielkim portykiem przed wejściem, ponad nim wieża, dach korpusu dwuspadowy, kryty blachą. W tej części metalowy krzyż karawaka, prawdopodobnie ustawiony podczas epidemii cholery w poł. XIX wieku. W ogrodzeniu od strony ul. M. Kopernika d. dom grabarza, klasycystyczny, jednopiętrowy, z boniowaną elewacją, kryty blachodachówką. Na terenie cmentarza znajduje się ponad 550 zabytkowych nagrobków, najstarsze są ceglane, wznoszone nad kryptami pochodzące z pocz. XIX w., nagrobki z kamienia w stylu klasycystycznym, neogotyckim, neobarokowym, eklektycznym, wiele też żeliwnych krzyży i neogotyckich nagrobków. W części ewangelickiej i rzymskokatolickiej liczne kamienne płyty nagrobne z metalowymi uchwytami, na niewielkich podmurówkach z poł. XIX wieku. Cmentarz jest miejscem spoczynku wielu zasłużonych mieszkańców miasta: grób Jakuba Wagi (w formie kamiennej płyty), Feliksa Bernatowicza (kamienna płyta), Mariana Śmiarowskiego (kaplica), Benedykta Narbutta (kamienny neobarokowy) oraz liczne groby kapłanów, wojskowych i urzędników. W 1931 r. wystawiono murowany pomnik poświęcony powstańcom listopadowym w formie piramidy zwieńczonej krzyżem. W centralnej części cmentarza kilka zbiorowych grobów żołnierzy z 1920 roku.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Grażyna Rogala, OT NID w Białymstoku, 10-12-2015 r.