Park Źródliska jest częścią rozległego zespołu zabytkowego Księżego Młyna, który stanowi jednolity, stylowy układ przestrzenny dziewiętnastowiecznej zabudowy fabrycznej, mieszkaniowej i rezydencjalnej wraz z okoliczną zielenią. Park Źródliska I ma własny porządek i program użytkowy, m.in. na jego terenie znajdują się Palmiarnia z kolekcją roślin egzotycznych, którą zapoczątkowały zbiory łódzkich fabrykantów i bogatych mieszczan, a także Szkolny Ogród Botaniczny. Główną wartością parku Źródliska są m.in. stare dęby, pochodzące z drzewostanu leśnego, z kolei w parku Źródliska II - drzewa ozdobne rzadkich gatunków i odmian, sadzone ok. 1865-1876 r. w trakcie zakładania i funkcjonowania pierwszego w Łodzi ogrodu przy rezydencji fabrykanckiej. Ta cenna kolekcja drzew do dziś stanowi jedną z bogatszych na terenie Łodzi. W 1990 r. park został uznany za zbiorowy pomnik przyrody.

Historia

Park powstał w latach 40. XIX stulecia w wyniku przeprowadzonej w Łodzi regulacji, w trakcie której włączono w granice miasta tereny lasów leśnictwa rządowego Łaznów. Część terenu leśnego przeznaczono pod publiczny park - Ogród Spacerowy. Park, ze względu na cechy terenu nazwany Źródliskiem, był również określany mianem Ogrodu Angielskiego (jego wschodnią część nazywano Kwelą - od niemieckiego słowa Quelle, czyli źródło). Park został urządzony według projektu inżyniera powiatu łęczyckiego Brochockiego z 1843 r. w stylu angielskim, krajobrazowym (o charakterze leśnym, o czym zdecydowały istniejący drzewostan i błotniste podłoże). Układ komunikacyjny ogrodu stanowiły poprowadzone po przekątnych dwie aleje z placykiem w miejscu ich przecięcia. W poł. XIX wieku park podzielono. Zachodnią cześć przekazano w wieczystą dzierżawę przemysłowcowi Karlowi Wilhelmowi Scheiblerowi, który w sąsiedztwie - od wschodu - zlokalizował swoje zakłady produkcyjne. Od tej pory losy dwóch części parku toczyły się innymi torami, doprowadzając do ukształtowania się odmiennych założeń przestrzennych. Wschodnia część parku była ogólnie dostępna, służąc wszystkim mieszkańcom Łodzi, część zachodnią zaś adaptowano na park pałacowy. Część wschodnia parku - Źródliska I - jest najstarszym parkiem miejskim i nieprzerwanie należy do mienia komunalnego. W 4. ćw. XIX w. wyposażenie parku obejmowało m.in. drewniane ogrodzenie, restaurację, altanę dla orkiestry i budynek mieszkalny. Zieleń stanowiły drzewa liściaste i iglaste d. lasu oraz trawniki przedzielone utwardzonymi alejkami. W związku z wystawą ogrodniczą zorganizowaną w 1892 r. przeprowadzono w parku prace porządkowe, odpowiednio do projektu urządzenia terenów ekspozycji utwardzając alejki żwirem, odnawiając trawniki, usuwając suche drzewa i zbyt zagęszczone krzewy oraz zakładając nowe kwietniki. Po I wojnie światowej przeprowadzono w parku prace, polegające na odwodnieniu jego powierzchni, urządzeniu studni, wykonaniu wodociągu i ogrodzenia z siatki w metalowych ramach. W latach 1923-1925 dokonano gruntownej przebudowy parku według projektu Edwarda Ciszkiewicza. Zrealizowany wówczas układ przestrzenny założenia zachował się z niewielkimi zmianami do dziś. Na przekazanym Karlowi Wilhelmowi Scheiblerowi fragmencie parku (obecnie Źródliska II), w jego północno-wschodniej części, wybudowano mechaniczną przędzalnię bawełny, parterowy dom mieszkalny, kuchnię, wozownię, budynki gospodarcze, a później tkalnię, kotłownię i wykończalnię. W pierwszym etapie zagospodarowywania terenu w parku urządzono ogród użytkowy, który z czasem zajął jedną czwartą jego powierzchni. W latach 1865-1867 przebudowano budynek mieszkalny według projektu Johanna Karla Mertschinga, nadając mu formę piętrowej neorenesansowej willi z czterokondygnacyjną wieżą widokową. Następna przebudowa, przeprowadzona w latach 1884-1887 według projektu Edwarda Lilpopa, doprowadziła do powstania - w zachowanej formie - neorenesansowego pałacu, który od 1986 r. stanowi siedzibę Muzeum Kinematografii. Dawny ogród pałacowy, założony w 2. poł. XIX w., miał charakter ogrodu ozdobnego, użytkowego i spacerowego, łączącego elementy stylu regularnego ze stylem swobodnym, uwzględniającym zastany naturalny las. Wybudowano fontanny, altankę, pawilon z pnączami, grotę z tarasem widokowym. Przy wejściu do parku od strony ob. ul. Targowej stał dom ogrodnika, obok wzniesiono szklarnie i założono sad owocowy. Na granicy wschodniej od terenu fabrycznego park był odgrodzony rzędem gęsto nasadzonych drzew. Do wybuchu II wojny światowej park, stanowiący wciąż własność rodziny Scheiblerów, nie uległ poważnym zmianom, tracił jednak swoją świetność. Po II wojnie światowej park stał się własnością miejską i został gruntownie przebudowany. Zlikwidowano sad, wydzielono i ogrodzono fragment przypałacowy, a najbliższe otoczenie pałacu pozbawiono kwietników i rabat. Odnowiono i oczyszczono układ wodny, usunięto liczne samosiewy, gruntownie przekształcono układ komunikacyjny - otwarto wejścia od strony ul. Fabrycznej i ul. Targowej, wytyczono główną alejkę parku, prowadząc ją od Wodnego Rynku łukiem przez jego środek do południowo-wschodniego narożnika. Park otrzymał nazwę Źródliska II i w 1947 r. został otwarty dla mieszkańców Łodzi. W następnych latach, w wyniku działań związanych z realizacją podziemnego ciepłociągu, usunięto część rzadkich topoli rosnących rzędem na granicy parku. Park w latach 1975-1990 stawał się coraz bardziej zaniedbany i opuszczony. Drzewa wypadały z powodu powtarzających się zalewów lub z innych przyczyn, zniszczono altanę chińską, zlikwidowano fontannę, splantowano teren po jej basenie i otaczających go kwietnikach, grota popadła w ruinę. Park w całości (Źródliska I i Źródliska II) stał się w latach 1994-1999 przedmiotem prac rewaloryzacyjnych. W ramach tych prac wykonano ogrodzenie parku (1993-1994), zachowano w części Źródliska I trzy wejścia, w części Źródliska II - dwa wejścia, kilka d. alejek zlikwidowano, poprawiono nawierzchnię pozostałych (1994-1996), wprowadzono oświetlenie (1996-1998), uporządkowano i zmodernizowano układ wodny zbierający wody powierzchniowe (1996), odtworzono altanę chińską, przeprowadzono zabiegi lecznicze starych drzew, usunięto część samosiewów, dosadzono wiele różnych gatunków i odmian roślin.

Opis

Park Źródliska składa się z dwóch części - parku Źródliska I (o pow. 10,64 ha), znajdującego się po stronie wschodniej, i parku Źródliska II (o pow. pierwotnie 6,65 ha, ob. 6,38 ha w granicach ogrodzenia), stanowiącego d. park pałacowy. Na północ od parku Źródliska II i d. fabryki Karla Wilhelma Scheiblera znajduje się tzw. Zieleniec (o pow. 2,16 ha) przy Wodnym Rynku (ob. pl. Zwycięstwa), będący zewnętrznym funkcjonalnym i kompozycyjnym połączeniem Źródliska I i Źródliska II. O współczesnej formie i dzisiejszym rozplanowaniu parku Źródliska zdecydowały prace rewaloryzacyjne z lat 1994-1999. Źródliska I zachowały modernistyczny styl ogrodowy, łącząc harmonijnie swobodny układ krajobrazowy z wplecionymi weń skromnymi układami regularnymi. W sąsiedztwie wejścia zachodniego (od strony pl. Zwycięstwa) jest usytuowany centralny plac parku. We wschodnim krańcu tego placu ustawiono estradę koncertową w formie kutej z żelaza altany. W prostokątny rzut parku wpisano szeroką aleję obwodową, do której nawiązują pozostałe alejki parkowe. Drzewa, rosnące z reguły w grupach na obrzeżu parku, otaczają wnętrza dobrze izolowane od zewnętrznego ruchu ulicznego. Wśród drzew znajdują się okazy bardzo stare - stanowiące pozostałość d. puszczy. Drzewa ozdobne, sadzone w okresie międzywojennym, występują w sąsiedztwie budynków i układów regularnych. W północno-wschodniej części parku są zlokalizowane Palmiarnia i Szkolny Ogród Botaniczny. W części południowo-wschodniej znajduje się staw, do którego woda jest doprowadzana przez kaskadę dwóch małych stawów. W parku Źródliska II przebiegające łukowo alejki łączą się z aleją centralną o swobodnym łukowym przebiegu, komunikującą dwa wejścia do parku. Pozostałością po d. układzie komunikacyjnym są dwie prostopadłe do siebie alejki w północnej części parku. Występują tutaj gęsto zadrzewione fragmenty i rozległe trawniki z efektownymi soliterami. W sąsiedztwie głównej alei zlokalizowano altanę, sztuczną budowlę naśladującą grotę, w jej pobliżu zaś - staw o falistej linii brzegowej. W centrum niedaleko stawu usytuowano sztuczny pagórek. Główną ozdobę parku stanowią drzewa pomnikowe - ponad dwustuletnie dęby i blisko stupięćdziesięcioletnie drzewa ozdobne rzadkich gatunków i odmian. Obie części parku pozostają nadal rozdzielone terenem poprzemysłowym - zabudowaniami dawnej fabryki Karla Wilhelma Scheiblera.

Zabytek dostępny.

Oprac. Jolanta Welc-Jędrzejewska, OT NID w Łodzi, 19.05.2014 r.