Ośrodek wyróżnia przenikanie się obiektów poprzemysłowych ze zwartą zabudową mieszkaniową i rezydencjonalną. Unikatowe są również zbudowane przez fabrykantów duże zespoły budowlane, w skład których wchodzą fabryki, rezydencje właścicieli i domy dla robotników.

W mieście znajduje się wiele cennych pod względem artystycznym i różnorodnych budynków poprzemysłowych, a także okazały, wartościowy zespół architektury mieszczańskiej. W łódzkich realizacjach widać wpływy znaczących ośrodków artystycznych Europy Środkowej, m.in. Berlina, Petersburga, Wiednia oraz Warszawy. Wiele budynków jest autorstwa uznanych polskich i zagranicznych architektów. Bogactwo różnorodnej architektury i cmentarzy wyznaniowych świadczy o wyjątkowej wielokulturowości łódzkiego społeczeństwa.

Istotnym walorem założenia jest autentyzm: w dużym stopniu zachowały się elementy rozplanowania urbanistycznego z doby Królestwa Polskiego, a w budynkach - liczne wystroje elewacji oraz wnętrza. Szczególna jest rola Łodzi w procesie rewitalizacji dziedzictwa poprzemysłowego, ponieważ w mieście znajduje się jeden z najstarszych na świecie przykładów adaptacji budynku fabrycznego (tzw. „Biała Fabryka”, od lat 50. XX w. pełni funkcję Centralnego Muzeum Włókiennictwa).

Zabytek jest pomnikiem historii.

Historia

Mimo otrzymania praw miejskich w 1423 r., Łódź przez wiele lat pozostawała niewielką osadą rolniczą z drewnianą zabudową. Sytuację zmieniła decyzja władz Królestwa Polskiego z 1821 r. o przekształceniu miasta w ośrodek przemysłu włókienniczego, której następstwem było rozplanowanie przy trakcie łączącym Piotrków Trybunalski z Łęczycą (obecnie ul. Piotrkowska) dwóch osad przemysłowych: sukienniczej, nazwanej Nowym Miastem (1821-1824) oraz lniano-bawełnianej, nazwanej Łódką (1824-1828 r.). W obrębie Łódki, w dolinie rzeki Jasień, znalazły się przewidziane dla większych fabryk tzw. posiadła wodno-fabryczne. Szybki rozwój Łodzi spowodował już w 1840 r. konieczność poszerzenia jej terytorium o obszar znajdujący się na wschód od ul. Piotrkowskiej (Nowa Dzielnica).

Ważnymi wydarzeniami w dziejach Łodzi była budowa zakładów przemysłowych przez trzech największych fabrykantów: Ludwika Geyera (od 1835 r.), Karola Wilhelma Scheiblera (od 1855 r.) oraz Izraela Kalmanowicza Poznańskiego (od 1872 r.).

Od 1821 r. do 1914 r. ilość mieszkańców Łodzi wzrosła z 767 osób do 500 tys., przy czym najintensywniejszy rozwój ośrodka przemysłowego nastąpił pomiędzy latami 70. XIX w. a wybuchem I wojny światowej. Miasto zamieszkiwali przedstawiciele różnych narodowości, m.in.: Polacy, Niemcy, Żydzi i Rosjanie.

Opis

Pomnik historii obejmuje najważniejsze komponenty ośrodka miejskiego, obrazujące jego wielokulturowość, przemysłowy charakter oraz znaczącą rolę fabrykantów w kształtowaniu oblicza miasta: układy urbanistyczne - pl. Wolności, ul. Stanisława Moniuszki i ul. Piotrkowskiej wraz z zespołem fabryczno-rezydencjonalnym Ludwika Geyera, najważniejsze i najlepiej zachowane części zespołu fabryczno-rezydencjonalno-mieszkalnego Karola Wilhelma Scheiblera i zespołu fabryczno-rezydencjonalnego Izraela Kalmanowicza Poznańskiego, Stary Cmentarz (chrześcijański) oraz Nowy Cmentarz Żydowski.

Obszary uznane za pomnik historii znajdują się w centralnej części miasta. Większość z nich położona jest w najstarszej - obejmującej Nowe Miasto, Łódkę i Nową Dzielnicę - części przemysłowej Łodzi. Wyjątek stanowią zespół Izraela Kalmanowicza Poznańskiego, Stary Cmentarz, a także - znajdujący się w znacznym oddaleniu od pozostałych elementów pomnika historii - Nowy Cmentarz Żydowski.

Ulicę Piotrkowską charakteryzują długie działki z reprezentacyjnymi budynkami od ulicy oraz oficynami, a nierzadko również fabrykami w głębi. Arteria ogniskuje typowe dla miasta budowle, w tym: kamienice czynszowe, przedstawicielstwa firm włókienniczych i rezydencje fabrykantów. Budynki powstały we wszystkich obowiązujących w okresie kształtowania struktury miasta stylach architektonicznych - od klasycyzmu, poprzez historyzm, po secesję i modernizm. Znajdujący się na północ od ul. Piotrkowskiej pl. Wolności wyróżnia unikatowy ośmioboczny kształt. Na uwagę zasługuje również odchodząca od ul. Piotrkowskiej ul. Moniuszki, która była własnością prywatną fabrykanta Ludwika Meyera. Powstała przy niej luksusowa zabudowa willowa przeznaczona na wynajem.

Charakterystycznym komponentem przestrzeni Łodzi są zespoły stworzone przez trzech największych łódzkich fabrykantów. Szczególną wartość przedstawia należące do Karola Wilhelma Scheiblera założenie na Księżym Młynie, w obrębie którego znajduje się monumentalna przędzalnia (1873 r., proj. Otto Intze (?), obecnie zaadaptowana na cele mieszkaniowe) o długości ponad 200 m, która w chwili powstania była jednym z największych i najnowocześniejszych budynków tego typu na kontynencie, a także osiedle robotnicze o czytelnej i funkcjonalnej kompozycji urbanistycznej, którego wewnętrzna aleja prowadziła do głównej bramy fabryki. Spośród znajdującej się na terenie zespołów fabrykanckich zabudowy rezydencjonalnej na uwagę zasługuje okazały neobarokowy pałac Izraela Kalmanowicza Poznańskiego (ok. 1890, 1898-1902 r., proj. Juliusz Jung i Dawid Rosenthal, Adolf Zeligson (?), obecnie Muzeum Miasta Łodzi), który wyróżnia symboliczne dla miasta połączenie funkcji reprezentacyjnej, mieszkalnej i handlowej.

Nowy Cmentarz Żydowski (1892 r.), o powierzchni 42 ha, jest jednym z największych kirkutów w Europie. W jego południowej części znajduje się tzw. Pole Gettowe, na którym pochowano ok. 43 tys. ofiar łódzkiego getta. Chrześcijański Stary Cmentarz (1856 r.) jest trójwyznaniowy - składa się z części katolickiej, ewangelickiej oraz prawosławnej. Symbolami łódzkich nekropolii stały się okazałe kaplice i mauzolea rodów przemysłowych, m.in. znajdujące się na ewangelickiej części Starego Cmentarza neogotyckie mauzoleum Karola Wilhelma Scheiblera (1885-1888 r., proj. Edward Lilpop i Józef Pius Dziekoński) oraz mauzoleum Leony i Izraela Kalmanowicza Poznańskich (1901-1902 r., proj. „Cremer & Wolffenstein”) na Nowym Cmentarzu Żydowskim.

Zabytek dostępny. Część obiektów dostępna jedynie z zewnątrz.

Oprac. Anna Wawrzyńczuk, EAZN NID

16-02-2015 r.