Zarówno część zewnętrzna kościoła, jak i jego wnętrza powstały w jednolitym stylu neogotyckim. Zewnętrzna część licowana została jasną cegłą klinkierową i elementami z piaskowca. Szczyt strzelistej wieży i sklepienia mają unikalną, jak na owe czasy, konstrukcję żelbetową. We wnętrzach na uwagę zasługują bogato zdobione ołtarze, ambona, witraże, ławki dla wiernych i liczne tablice okolicznościowe projektowane przez znanych rzeźbiarzy.

Historia

II połowa i koniec XIX w. były czasem szybkiego rozwoju miasta, które liczyło wówczas ponad 200 tys. mieszkańców, z czego około połowę stanowiła ludność katolicka. Dwie istniejące parafie nie zapewniały dostatecznej opieki duszpasterskiej dla tak dużej ilości wiernych. Południowa część miasta, silnie uprzemysłowiona i licznie zamieszkała przez katolicką ludność pracującą w zakładach Scheiblera i Grohmana była właściwie tej opieki pozbawiona. W związku z zaistniałą sytuacją proboszcz parafii Podwyższenia Świętego Krzyża ksiądz prałat Ludwik Dąbrowski, rozpoczął starania o budowę nowej świątyni katolickiej. W 1895 r. zawiązał się komitet budowy kościoła. Pod zaplanowaną inwestycję miasto wskazało plac przy ul. Piotrkowskiej, u zbiegu z ulicą Ks. Ignacego Skorupki (dawniej ul. Placową). W połowie 1898 r. w krajowej prasie ukazało się ogłoszenie konkursu otwartego i powszechnego na projekt przyszłego kościoła. Informacje o nim przedrukowały liczne gazety zagraniczne. Szczegółowy program konkursu zawierał szereg punktów dokładnie określających wymagania związane między innymi z kosztami budowy, usytuowaniem wejścia głównego do kościoła, lokalizacją plebanii, czy ilością miejsc siedzących i stojących dla wiernych. Określono także rodzaj oświetlenia (gazowe) i wentylacji. Wynikiem tak szeroko rozpowszechnionego w prasie ogłoszenia konkursu, było ogromne zainteresowanie firm projektowych zarówno polskich jak i zagranicznych. Łącznie nadesłano 38 projektów (m. in. z Holandii, Niemiec, Francji, Szwecji, Wiednia i Pragi), spośród których jury konkursowe zaproszone specjalnie dla rozstrzygnięcia tak ważnego konkursu miało wyłonić zwycięski projekt. W jury zasiadł m. in. Metropolita Warszawski abp Wincenty Chościak Popiel, przedstawiciele komitetu budowy, dwaj wybitni architekci warszawscy: Konstanty Wojciechowski i Stefan Szyller i znany łódzki twórca Juliusz Jung. W 1901 roku przystąpiono do budowy według projektu łódzkiej spółki "Wende i Zarske", do którego poprawki naniósł J. Wende według wskazówek Józefa Dziekońskiego- jednego z architektów zaproszonego z Warszawy, który miał się wypowiedzieć na temat zwycięskiego projektu. Przerwę w budowie okazałej świątyni wyznaczyła I wojna światowa i wcześniejsze wyczerpanie się funduszy. Nie wybudowano wieży kościoła. 10 grudnia 1920 Papież Benedykt XV utworzył diecezję łódzką, a kościół św. Stanisława Kostki podniósł do rangi katedry. Dnia 15 października 1922 została ona konsekrowana przez bpa Wincentego Tymienieckiego, dotychczasowego jej proboszcza. W połowie lat 20. XX w. ukończono budowę wieży i świątynia została poświęcona. 11 maja 1971 w wyniku pożaru, który wybuchł w katedrze, uszkodzone zostały sklepienia, główny ołtarz i organy. Remont zniszczonych części konstrukcyjnych i wyposażenia zakończono w 1977 roku. W 1989 r. Papież Jan Paweł II nadał katedrze tytuł bazyliki mniejszej. W 1992 roku diecezja łódzka stała się archidiecezją, a świątynia bazyliką archikatedralną.

Opis

Okazała świątynia jaką można dzisiaj podziwiać, powstała na planie krzyża łacińskiego, z prezbiterium od strony zachodniej i dwuprzęsłowym transeptem przecinającym pięcioprzęsłowy korpus. Przejrzysty podział wnętrz odzwierciedlony został także w części zewnętrznej. Rytm przęseł na zewnątrz akcentują wąskie, ostrołukowo zakończone okna i przypory pomiędzy nimi. Nad przyporami usytuowano łuki oporowe stanowiące o lekkości konstrukcji i określające jednoznacznie jej styl. Jasnożółta cegła licowa stanowiąca wykończenie ścian i fryzów biegnących w pod gzymsami wieńczących poszczególne kondygnacje, nadaje całości szczególnego charakteru. Ceglane są także obramienia otworów drzwiowych i okiennych. Kolorystykę elewacji wzbogacają kamienne elementy w postaci ukośnych daszków przekrywających uskoki cokołu, gzymsów i przypór. Kamienne są także pinakle nad przyporami i smukłe laskowania maswerków okiennych. Ostrołukowe zwieńczenie portalu wejściowego wypełnia mozaika z przedstawieniem patrona kościoła, którą wykonano w latach 60. XX w. Strzelisty dach na styku korpusu i transeptu wieńczy sygnatura w postaci wieżyczki nakrytej ośmioboczną iglicą. Strzelista wieża górująca nad całością usytuowana została na osi fasady i jest lekko wysunięta przed lico muru. W jej centralnej części umieszczono wejście główne do katedry. Wieża razem z wieńczącym ją krzyżem mierzy 104 m i posadowiona jest na planie kwadratu. Lekka, ażurowa konstrukcja mieszcząca dzwony kościelne wraz ze strzelistym hełmem i trójkątnymi daszkami zwieńczonymi kulami u jego podstawy, stanowią wyraźną dominantę wysokościową. Całości dopełniają małe wieżyczki umieszczone w narożach ośmioboku centralnego. Wnętrza archikatedry prezentują się równie reprezentacyjnie i jednolicie stylistycznie jak część zewnętrzna. Ciężkie kamienne filary dzielące przestrzeń na trzy nawy, podtrzymują ostrołukowe arkady. Nad nimi ściany nawy głównej nad nawami bocznymi podzielone są pasem ślepych triforiów i wysokimi ostrołukowymi oknami usytuowanymi ponad nimi. Krzyżowo- żebrowe sklepienia przykrywające nawy mają lekki i delikatny rysunek współgrający z dekoracjami w postaci smukłych służek podtrzymujących. Wnętrza wzbogacają bogate ołtarze usytuowane w prezbiterium i na ścianach bocznych transeptu. Neogotycki styl bogato rzeźbionych, barwnych i złoconych przedstawień religijnych znakomicie dopełniają całości i przesądzają o jednolitości stylowej całości. Na szczególną uwagę zasługuje ołtarz główny pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego z tytułową sceną w części centralnej, ołtarz Matki Boskiej Różańcowej z prawego ramienia transeptu, ołtarz patrona archikatedry i ambona. Misterne wykonanie poszczególnych detali, dbałość o kształt i barwę każdego szczegółu, plasuje wyposażenie świątyni wśród czołówki najpiękniejszych kościołów z początku XX w. w Polsce. Ogromne otwory okienne wypełniają barwne witraże. W prezbiterium i nawie poprzecznej znajdują się pierwotne, pochodzące z 1911 r. Witraże w nawie głównej, reprezentujące styl Art Deco, wykonała pracownia krakowskiego witrażownika S. G. Żeleńskiego według projektu Jerzego Winiarza. Wykonano je w 1927 r. Kolorowe witraże naw bocznych i obejścia wykonała Helena Bożyk na początku lat 60. XX w. Nad wejściem głównym znajduje się chór muzyczny z prospektem organowym, wsparty na dwóch delikatnych kolumnach. Na konsolach wieńczących kolumny ustawiono figury śś. Piotra i Pawła w otoczeniu motywów roślinnych. Ażurowa balustrada wraz z prospektem zajmują całą szerokość nawy głównej. Od kilkunastu lat na terenie archikatedry prowadzone są prace konserwatorskie. Dawną świetność odzyskały elewacje, ściany wewnętrzne i kamienne filary. Przeprowadzono renowację prezbiterium, konserwacji poddano zabytkowe witraże. W nawach bocznych i w obejściu prezbiterium zawisły nowo zaprojektowane żyrandole. Spójność stylistyczna części architektonicznej i wyposażenia wnętrz bazyliki archikatedralnej określane jest przez badaczy i pasjonatów łódzkiej architektury sakralnej jako konsekwentna realizacja neogotyckiego ideału Domu Bożego. Jej cechy stylistyczne, plastyczna ekspresja i kompozycja pozwalają uznać ją za jedno z najwybitniejszych dzieł architektury reprezentującej cechy gotyku francuskiego w Polsce.

Obiekt dostępny jest przez cały rok poza godzinami odprawiania mszy świętych.

Oprac. Patrycja Podgarbi OT NID w Łodzi, 25.09.2014 r.