Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

luterański kościół Krzyża, ob. rzymskokatolicki pw. Świętego Krzyża - Zabytek.pl

luterański kościół Krzyża, ob. rzymskokatolicki pw. Świętego Krzyża


kościół 1707 - 1715 Leszno

Adres
Leszno, Plac Jana Metziga 19

Lokalizacja
woj. wielkopolskie, pow. Leszno, gm. Leszno

Zespół luterańskiego kościoła, ob.rzymskokatolickiego parafialnego pw.św.

Krzyża, w którego skład wchodzi kościół, cmentarz przykościelny wraz z ogrodzeniem, lapidarium oraz nowa pastorówka, ob. plebania stanowi wybitny zespół architektoniczny oraz jest świadectwem wielokulturowej historii miasta Leszna. Barokowy kościół Krzyża był największą świątynią protestancką wzniesioną na terenie Wielkopolski, w XVIII wieku, na której wzorowano budowę innych świątyń. Istniejący obecnie kościół zbudowano w l. 1707-1715 jako dzieło architekta Pompeo Ferrariego i budowniczego Jana Adama Stiera z Rydzyny. Wieża powstała w 1792 r. wg projektu Karola Marcina Frantza. Cmentarz przy kościele luterańskim powstał w 1 połowie XVII w., mur cmentarny z 1 połowy XVIII wieku. Lapidarium utworzone przy kościele w latach 1950-1960 stanowi bardzo cenny zbiór płyt nagrobnych. Projektantem pastorówki z 1911 r. był arch. Otto Johannis z Charlottenburga.

Historia

Leszno - miasto prywatne, od 1394 do 1738 roku było własnością rodu Wieniawitów, który przyjął nazwisko Leszczyńskich, a w latach 1738-1833 rodu Sułkowskich, właścicieli pobliskiej Rydzyny. W 1516 r. pod wsią Leszczynko osiedlona została pierwsza grupa uchodźców wyznaniowych z Czech, Moraw i Śląska. W 1547 roku miała miejsce lokacja miasta na prawie magdeburskim. Po 1633 roku do miasta napływają kolejni uciekinierzy ze Śląska wyznania protestanckiego, głównie narodowości niemieckiej. Znaczną część ludności stanowią również Żydzi. W XVI i XVII w. Leszno stanowiło centrum Jednoty Czeskiej. W latach 1628-55 przebywał w Lesznie wybitny uczony Jan Amos Komeński oraz Jan Jonston. W 1656 r. miasto zostało spalone przez wojska polskie w odwecie, za to że otworzyło bramy rok wcześniej Szwedom. Zniszczone zostały wszystkie innowiercze świątynie. Po okresie stagnacji, zaczęło się rozwijać po 1738 r. Po okresie zaborów i traktacie wersalskim wróciło do Polski w 1920 roku. Pierwszy kościół luterański zbudowano w 1635 r. w konstrukcji szkieletowej. Plac pod budowę kościoła podarował gminie Rafał VII Leszczyński; dwukrotnie spalony w 1656 i 1707. W 1 poł. XVII w. miało miejsce założenie cmentarza przy kościele Krzyża. Obecny kościół powstał w latach 1707-1715 wg projektu arch. Pompeo Ferrariego; pracami budowlanymi kierował Jan A. Stier. Górna cz. ścian kościoła była konstrukcji szkieletowej. Na pocz. XVIII w. ogrodzenie cmentarza przy kościele murem od południa, zachodu i północy. W 1792 r. nastąpiła nadbudowa wieży wg proj. Karola Marcina Frantza z 1743 r. i nakrycie jej drewnianym hełmem, a w 1805 roku odbudowa górnej partii ścian kościoła w cegle po pożarze w 1790 r. Gruntowna restauracja kościoła odbyła się w 1896 r. pod kierunkiem konserwatora Juliana Kohte. m. in. wymiana kapiteli filarów, nowe tynki wewnętrzne, polichromia. W 1911 roku wybudowano nową pastorówkę, ob. Plebanii. W 1928 r. konserwowano obramienia okien na elewacjach zewnętrznych kościoła. Po 1945 roku rozebrano północną część ogrodzenia i „splantowano” groby na terenie przykościelnego cmentarza. W 1957 r. miała miejsce częściowa naprawa sklepień kościoła. W latach 1950-1960 utworzono przykościelne lapidarium z płyt nagrobnych ze zlikwidowanego w 1947 r. cmentarza gminy ewangelicko-reformowanej.

Opis

Leszno - miasto na prawach powiatu położone jest na północnym krańcu Wysoczyzny Leszczyńskiej. Przez miasto przechodzą drogi oraz linie kolejowe z Poznania do Wrocławia, z Kalisza do Zielonej Góry.

Zespół luterańskiego kościoła Krzyża, ob. rzymskokatolickiego parafialnego pw. Świętego Krzyża składający się z kościoła, cmentarza przykościelnego z murem, lapidarium oraz nowej pastorówki, ob. plebanii usytuowany jest przy Pl. Dr Jana Metziga (dawniej zwanym „nowym rynkiem” albo Placem Kościelnym), na południowy - zachód od rynku, na dawnym Przedmieściu Święciechowskim. Kościół został zlokalizowany poza terenem miasta lokacyjnego.

Kościół jest budynkiem murowanym z cegły, na ceglanym otynkowanym cokole. Wieża, półszczyty fasady, cokoły pilastrów, obramienia okien i portali tynkowane. Założony na planie prostokąta, w obrysie zewnętrznym z wydatnymi, trójbocznymi ryzalitami o wklęsłych ściankach bocznych w elewacjach wzdłużnych oraz prostokątną wieżą od zachodu. Wnętrze o układzie centralnym, na rzucie wydłużonego ośmioboku wpisanego w prostokąt, wyznaczonego ustawieniem filarów i biegiem rozpiętych pomiędzy nimi dwukondygnacyjnych empor. Od zachodu umieszczono emporę organową. Od południa przy ołtarzowym przęśle znajduje się zakrystia z biblioteką na piętrze. W przyziemiu wieży znajduje się kruchta z dwiema symetrycznymi wieżyczkami po bokach, mieszczącymi schody na empory. Sklepienia w kościele drewniane, wydzielone gurtami arkad, wsparte na murowanych filarach z 1804 r. Środkowe, kwadratowe przęsło ośmioboku nakryte kolebką z lunetami na gurtach. W innych pomieszczeniach sklepienia kolebkowe z lunetami, w zakrystii i przedsionku sklepienia klasztorne. Drewniane empory pochodzą z pocz. XIX w.

Na zewnątrz elewacje rozczłonkowane pilastrami toskańskimi na wysokich cokołach. Okna prostokątne i zamknięte odcinkowo, w obramieniach uszakowo-wolutowych. Na dole okna z żelaznymi barokowymi, kutymi kratami. Dachy trójspadowe, kryte dachówką. Wieża w obu kondygnacjach opilastrowana na narożach, z podziałami ramowymi, zwieńczona belkowaniem. Na osi portal zamknięty półkoliście, ujęty w zdwojone pilastry. Wyposażenie kościoła w przeważającej mierze klasycystyczne.

Cmentarz przy luterańskim kościele Krzyża, powstały w 1 połowie XVII wieku istniał do zakończenia II wojny światowej. Po 1945 roku „splantowano groby” przy kościele. Z początkiem XVIII wieku został on obwiedziony ceglanym ogrodzeniem. Mur od strony północnej, od placu z bramą został rozebrany po 1945 roku. Obecnie z tej strony, czyli od północy i wschodu przestrzeń cmentarza ograniczona jest wtórnie ogrodzeniem z metalowych przęseł na podmurówce i z murowanymi filarami, a wschodni fragment cmentarza znajduje się poza ogrodzeniem. Na styku muru południowego i zachodniego znajdowała się furtka prowadząca na kamienny most z fosą, który stanowił przejście od strony kościoła w kierunku Przedmieścia Święciechowskiego i terenu obszernego cmentarza ewangelicko-augsburskiego (czyli luterańskiego), który zlikwidowano w latach 50. XX w.

W latach 1950-1960 na terenie cmentarza przykościelnego z włączeniem murowanego ogrodzenia cmentarza i elewacji kościoła Krzyża utworzono muzeum rzeźby nagrobnej, czyli lapidarium. Przykościelne lapidarium zawiera zbiór bezcennych płyt nagrobnych (epitafijnych). Aktualnie, w 22 wnękach muru zachodniego osadzonych jest 25 płyt, w 25 wnękach muru południowego - 29, a w elewacjach kościoła - 40 płyt i 1 obramowanie. Na terenie samego cmentarza ustawione są 34 obeliski i rzeźby. Na murach kościoła znajdują się płyty z wieku XVIII oraz z okresu tworzenia lapidarium. Na cmentarz przeniesiono obeliski z cmentarza braci czeskich i późniejszej gminy ewangelicko-reformowanej oraz fragmenty rzeźby nagrobnej. Obeliski o formach barokowych i renesansowych nawiązujące do wzorów śląskich, częściowo po konserwacji, pochodzą z okresu od XVII do XIX w. z miejscowych warsztatów i prezentują wysoki poziom artystyczny. Obok obelisków na cmentarzu znajduje się jeden grób dr. Jana Metziga, zm. w 1868 r. ze współczesnym nagrobkiem z 1985 r., przeniesiony w 1953 roku z cmentarza poza wałami. Starodrzew tworzą dęby i lipy.

Nowa pastorówka z 1911 r. wybudowana ma mieszkanie pastora i superintendenta, pełni obecnie funkcję plebanii. Budynek w większości zachowanej substancji zabytkowej wyróżnia się bryłą, detalem elewacji, stolarką okienną z podziałami szczeblinowymi. Budynek stanowi przykład willi z pocz. XX w., nawiązującej w bardzo dobrym stylu do architektury berlińskiego historyzmu.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu. Bliższe informacje na temat parafii oraz godziny Mszy Św. są podane na stronie internetowej parafii i archidiecezji poznańskiej: www.archpoznan.pl

Oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 29.10.2014 r.

Rodzaj: kościół

Styl architektoniczny: barokowy

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_30_BK.164373, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_30_BK.60435